احترام و نیکی کردن به پدر و مادر آن قدر در فرهنگ اسلامی اهمیت دارد که در قرآن مجید، بعد از دعوت به توحید، به آن سفارش شده است :
وَ قَضی رَبُّک َ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِِیاه ُ وَ بِالْوَالِدَین ِ إِحْسَاناً. (اسراء: 24)
پروردگارت فرمان قاطع داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید... .
در مقایسه ای کوتاه بین فرهنگ اسلامی و فرهنگ مادی غرب (که متأسفانه تاریکی های آن به کشورهای اسلامی هم رخنه کرده است )، می بینیم که ارزش خانواده در آن کشورها پایین آمده است . نه تنها رابطه عاطفی فرزندان به والدین کم شده، بلکه از آن بدتر، رابطه عاطفی والدین به فرزندان نیز رو به کاهش است ، به گونه ای که عده ای پرورش حیوانات را بر تربیت فرزندان خود ترجیح می دهند.
در این قسمت، با بررسی دعاهای صحیفه سجادیه، اهمیت و جایگاه والای پدر و مادر و لزوم اخلاق پسندیده در برخورد با آنان را تبیین می کنیم .
امام سجاد علیه السلام آن قدر مقام والدین را بالا می داند که برای آشنایی به وظایف خود در مورد آنها، از خداوند یاری می طلبد. این سخن نشان می دهد که ما نیز باید با وظایف و اخلاق پسندیده برخورد با پدر و مادر آشنا شویم:
وُ أَلْهِمْنِی عِلْم َ مُا یجِبُ لَهُما عَلَی إِلْهاماً وَ اجْمَعْ لِی عِلْمِ ذلِک َ کُلِّهِ تَماماً.1
(خدایا) وظیفه ام را نسبت به پدر و مادرم به من الهام کن و همه دانش خدمتگزاری به آن دو را به من بیاموز.
امام سجاد علیه السلام در جای دیگر بیان می دارد که ادای حق پدر و مادر از توان فرزند خارج است :
هَیهَاتَ ما یسْتَوْفِیانِ مِنِّی حَقَّهُما وَ لا أُدْرِکُ ما یجِبُ عَلَی َّ لَهُما وَ لا أَنَا بِقاضٍ وَظَیفَةَ خِدْمَتِهِما.2
نه! هرگز نتوانند همه حقی را که بر گردن من دارند، به تمامی استیفا کنند و من نیز آن سان که شایسته آنهاست، هرگز نتوانم حقشان را بشناسم و هرگز نتوانم حق خدمتشان را به جای آورم .
و با این همه، از خداوند می خواهد که از آنان تشکر کند و به آنان پاداش دهد:
أَللّهُم َّ اشْکُرْ لَهُما تَرْبِیتِی وَ أَثِبْهُما عَلی تَکْرِمَتِی .3
خدایا آنان را به پاس تربیت و پرورش من، پاداش نیکو عطا کن و در برابر گرامی داشت من، از پاداشی شایسته برخوردارشان فرما.
در توضیح شکر خداوند از بندگان باید گفت: «شکر از جانب خداوند، جزا دادن اوست و این به دلیل انجام طاعات خداوند است که با ثواب های بزرگ از جانب پروردگار همراه می شود ».4
پس تشکر خداوند از پدر و مادر اهمیت و جایگاه آنان را می رساند، ولی فرزندان نسبت به والدین چه رفتاری باید داشته باشند؟

والدین نباید بین فرزندان خود، دختر یا پسر تفاوت بگذارند و باید با آنها به عدالت رفتار کنند. روایت شده است چون به امام سجاد علیه السلام مژده ولادت فرزندی را می دادند، ایشان از دختر یا پسر بودن او نمی پرسید، بلکه می فرمود: «أَسَوِی ٌّ؛ آیا سالم است ؟» و چون سالم بود، می فرمود: «اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذِی لَمْ یخْلُقْهُ شَیئاً مُشَوَّهَاً؛ خدا را شکر که مخلوقی ناقص العضو خلق نکرد».1

فرزندان ، نیازمندِ داشتن الگو هستند و دوست دارند از اخلاق و روش دیگران پیروی کنند. ازاین رو، لازم است پدر و مادر ضمن آموزش اخلاق نیکو به فرزندان ، آنان را با افرادی که دوستدار خدایند، به شیوه ای هنرمندانه آشنا سازند که فرزندان، دل بسته آن افراد گردند و فریفته افراد نااهل نشوند. امام سجاد علیه السلام می فرماید:
وَلِأَوْلِیائِکَ مُحِبِّینَ مُناصِحِینَ وَ لِجَمِیعِ أَعْدائِکَ مُعانِدِینَ وُ مُبْغِضِینَ.1
آنان را دوستداران و خیرخواهان برای دوستانت و دشمنان و کینه داران برای همه دشمنانت قرار ده .
به گفته یکی از شارحان صحیفه سجادیه ، «آنان را دوستدار خالصانه اندیشه اولیای الهی و یاری کننده آنان قرار ده». 2

امام سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد که فرزندانش، پرهیزکار ، پاک و فرمانبر خداوند شوند. پس باید به این نکته توجه داشت که افزون بر رعایت اصول تربیتی، باید از خداوند خواست که فرزندان در مسیر درست اعتقادی قرار گیرند:
وَ اجْعَلْهُمْ أَبْراراً أَتْقِیاءَ بُصراءَ سامِعِینَ مُطِیعِینَ لَکَ . 1
ایشان را نیکوکاران و پرهیزکاران و بینایان (راه حق ) و شنوندگان (سخن راست ) و فرمانبران خود قرار ده .
امام این گونه بر تربیت صحیح و نیکوی فرزندان تأکید می کند:
وَ أَعِنِّی عَلی تَرْبِیتِهِمْ وَ تَأْدِیبِهِمْ وَ بِرِّهِمْ .2
و مرا در پرورش و تأدیب (راه پسندیده نمودن ) و نیکی کردن ایشان یاری فرما.
تربیت فرزند از حقوق او و بر گردن پدر و مادر است، چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:
تَجِبُ لِلْوَلَدِ عَلی والِدِهِ ثَلاثُ خِصالٍ: إِخْتِیارُهُ لِوالِدَتِهِ وَ تَحْسِینُ اسْمِهِ وَالْمُبالَغَةُ فِی تَأْدِیبِهِ.3
سه چیز برای فرزند بر عهده پدر است: برگزیدن مادر خوب برای او، نام نیک بر او نهادن و تلاش فراوان در تربیت او.
در این روایت بر تربیت تأکید شده است؛ یعنی پدر باید در تربیت فرزندان بسیار بکوشد و با استفاده از شیوه های مناسب و توکل به خداوند، صبورانه و با دقت، تمام همت خود را در تربیت فرزندان صرف کند. البته باید دانست که تربیت از لحظه انعقاد نطفه آغاز می شود و تا پایان بلوغ و پس از آن ادامه می یابد و هرگز نباید گمان کرد که «بچه است و نمی فهمد؛» زیرا بسیاری از کارهای پدر و مادر و اطرافیان از کودکی در او تأثیر می گذارد.
در تربیت فرزندان گاهی لازم است پدر و مادر شیوه تشویق و تنبیه بهنگام را به کار گیرند. برای نمونه، وقتی کودک شما به مسجد آمد یا دخترتان خود را به حجاب آراسته کرد، به او محبت ویژه کنید، لباس یا خوراکی مورد علاقه اش را برای او بخرید و به شیوه ای مناسب او را تشویق کنید.
نکته دیگر در تربیت فرزند، انتخاب نام نیکو برای وی است که در روایات بر آن بسیار تأکید شده است. فرزندی که نام یکی از اولیای دین را دارد، رابطه ای بین خود و او احساس می کند. ازاین رو، تلاش می کند خود را از نظر روحی و اخلاقی به آن شخص نزدیک سازد. این ارتباط درونی با صاحبِ نام می تواند وی را از انجام کارهای ناروا بازدارد. البته باید والدین، فرزند خود را به این نکته ها توجه دهند.4

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه از خداوند می خواهد که فرزندانی صالح در عقیده و آراسته به فضیلت های اخلاقی داشته باشد: «وَأَصِح َّ لِی ... أَدْیانَهُمْ وَ أَخْلاقَهُمْ؛ و آیین و اخلاقشان و... را برای من سالم بدار».1
والدین باید مراقب باشند که فرزندان آنان تحت تأثیر عقیده های انحرافی و اخلاق افراد منحرف قرار نگیرند و در روابط آنان دقت و برای آموزش معارف ناب دینی به آنان اقدام کنند. امام صادق علیه السلام می فرماید:
بادِرُوا أَحْداثَکُمً بِالْحَدِیثِ قَبْلَ اَنْ تُسبِقَکُم اِلَیهِمُ الْمُرْجِئَةُ.2
در آشنا کردن نوجوانانتان به حدیث شتاب کنید، پیش از آنکه گروه های منحرف با افکارشان بر آنان چیره شوند.
پدر و مادر، نخستین استادان کودکند. پس باید در گفتار و کردار خود مراقب باشند که اخلاق ناپسند از آنها سر نزند؛ زیرا فرزندان به صورت مستقیم و به سرعت آن را فرامی گیرند.3
همچنین لازم است کودک را تشویق کنیم که آداب مهم مذهبی و فریضه های عبادی مانند نماز، روزه، دعا، راز و نیاز با خدا و سپاس گزاری از نعمت ها را انجام دهد. به او بیاموزیم که با حضور قلب، مشکلات خود را به خدا بگوید و از او یاری بخواهد و برای توفیق خود در انجام کارهای نیک، هدایت بجوید و چون مرادش حاصل شد، سپاس گزاری کند.4
یکی از مهارت های مورد نیاز کودک، بالابردن قدرت اندیشیدن اوست. برای کسب این مهارت باید کودک را به پرسش از محیط اطراف خود تشویق کنیم و زمینه این پرسشگری را با دقت در نوع بازی های وی و با بهره گیری از نظر کارشناسان فراهم آوریم. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ سَأَلَ فِی صِغَرِهِ أَجابَ فِی کِبَرِهِ؛ هرکس در خردسالی بپرسد، در بزرگ سالی پاسخ می دهد».5
برخی دیگر از مواردی که با توجه به روایات باید به کودکان آموزش داده، از این قرارند:
ـ آموزش قرآن کریم؛
ـ شعرهای آموزنده: از روایات چنین برمی آید که این شعرها باید دربردارنده آگاهی های مورد نیاز اعتقادی، اخلاقی و رفتاری کودک و انس با اهل بیت علیهم السلام باشد؛
ـ نوشتن؛
ـ ورزش هایی نظیر شنا و تیراندازی.

با بیانی از امام سجاد علیه السلام ، اخلاق والدین در برابر فرزندان را تا اندازه ای روشن می کنیم. امام سجاد علیه السلام به فرزندش می فرماید:
یا بُنَی َّ اِن َّ اللهَ لَمْ یرْضَکَ لِی فَأَوْصَاکَ بِی ، وَ رَضِینِی لَکَ فَلَمْ یوصِنی بِک َ وَ اعْلَمْ أَنَّ خَیرَ الْآباءِ لِلْاَبْنَاءِ مَنْ لَمْ تَدَعْهُ الْمَوَدّةُ اِلی التَّفْریطِ فِیهِ ، وَ خَیرُ الْأَبْنَاءِ لِلْآبَاءِ مَنْ لَمْ یدَعْهُ التَّقْصیرُ إِلَی الْعُقُوق ِ.1
فرزندم ، خداوند محبت و میل مرا در تو قرار نداد و به دلیل همین نسبت به من ، به تو سفارش کرد، ولی میل و محبت تو را در من قرار داد و نسبت به تو به من سفارش نکرد. بدان که بهترین پدران برای فرزندان ، آنانند که دوست داشتن فراوان، [ایشان را] به کوتاهی (در تربیت صحیح فرزندان ) نکشاند و بهترین فرزندان برای پدران، آنانند که کوتاهی، [ایشان را] (در ادای وظایف ) به عقوق و نافرمانی والدین نکشاند.
در این حدیث ، امام سجاد علیه السلام به وجود غریزه ای در پدر و مادر، به نام محبت ، اشاره و بیان می کند که دیگر نیازی به تأکید خداوند بر نیکی و احسان به فرزندان نیست و این میل طبیعی آنان به فرزندان اگر مهار نشود، ممکن است در تربیت درست فرزندان خلل ایجاد کند.
با این توضیح ، در ادامه ، به برخی از مهم ترین اخلاق والدین در برابر فرزندان که به تربیت درست آنان می انجامد، اشاره می کنیم:

یکیاز موانعی که در انجام کارها با آن مواجه هستیم، نبود امکانات است. مثلا نداشتن ابزار یا فضای کار یا سرمایه و اعتبار، عده ای را از کارهای اقتصادیباز می دارد. با این حال عده دیگری نیز هستند که در همان شرایط سخت، به کمک امکانات دیگری که سایرین از آن غافلند، به سوی اهداف خود رهگیری می کنند. ویژگی این افراد آن است که خود را محدود به راه های رسمی و شناخته شده نمی دانند و به راه های ابتکاری نیز فکر می کنند.
حضرتامام زین العابدین علیه السلام از جمله کسانی است که وقتی راه های معمول را بسته می بینند، دست از کار نمی کشد و از راه های ابتکاری به دنبال رضایتخدا گام بر می دارند. می توانیم ایشان را امام این دسته از افراد بدانیم.

قدری درباره  صفات "حجتهای خدا" بیندیشیم

آیا از صفات فرزندان معصوم پیامبر صلی الله علیه و آله که حجت های خدا بر ما هستند اطلاع داریم؟
آنان در علم جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله هستند. یعنی ممکن نیست سوالی عاقلانه از آنها بپرسیم و پاسخ آن را ندانند.

حضرتامام علی بن الحسین زین العابدین علیهماالسلام پس از حضرت آدم، دومین گریهکننده تاریخ؛ پس از نوح، دومین نوحه گر در فراق حسین علیه السلام؛ و پس ازحضرت امیرالمومنین علیه السلام دومین در اخلاصِ بندگی است. او سرور عبادت کنندگان، پرستش گری همواره در سجود، زینت پرستندگان حق و آقای شب زنده داران در عبادت خداست.

اوپیشوای مؤمنان، پدر امامان معصوم و تنها باقی مانده از فدائیان نیکوکار _عاشورا و کربلا_ و یکی از مشهورترین گریه کنندگان تاریخ _بر آن غم بزرگ_ است. پینه های پیشانی اش زبانزد بود و سنگ بیابان بر حقیقت او گواهی می داد. او را بیدارِ شب ها، روزه دار روزها، علاقه مند به آخرت و روی گردان از دنیا می گفتند. از بسیاری شب زنده داری، رنگ چهره اش زرد و در اثر سجده بسیار، بینی و پیشانی مبارکش چاک چاک شده بود.  زائر کعبه بود و خوش برخورد، هم نشین قرآن، نیکوکار اهل بیت، همراه خضر و فرشتگان، از بسیاری حیاء، چشم فروهشته و مشتاق همیشه راز و نیاز با خدای متعال بود.