از دیدگاه اهل بیت علیهم السلام، انسان در کارهای ارادی خود، نه مجبور است و نه کاملاً به خود وا گذاشته شده است، بلکه برابر فرموده مشهور امام صادق علیه السلام، حقیقتی بین این دو وجود دارد.1 بر اساس این دیدگاه، فعال بودن انسان، نه تنها با فعال بودن خدا در کارهای انسان منافات ندارد، بلکه عین واقعیت و مقتضای شناخت صحیح خدا و انسان و درک دقیق ماهیت فعل اختیاری است.2
گرچه امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه به طور مستقل به این مبحث نپرداخته است، ولی موارد زیادی در سراسر صحیفه وجود دارد که به گونه ای بر مختار بودن انسان دلالت دارد. امام نیز با توجه به نقش مؤثر این مبنای تربیتی، اندرزهای خود را بر اساس اختیار انسان پایه گذاری کرده است. برخی دعاهایی که بر مختار بودن انسان دلالت می کند، عبارتند از:
1. دعاهایی که در زمینه آزمایش انسان بیان شده است، مانند:
سپس ما را (به رفتار بر اساس احکام خود) فرمان داد تا پیروی مان را بیازماید و نهی کرد تا سپاس گزاری مان را آزمایش کند. آن گاه از راه فرمانش سرپیچی کردیم و بر سواره های نهی اش سوار شدیم.3
و عزیز و گرامی ام (دار) و به کبر و خودپسندی دچارم مکن.4
بار خدایا! تو ما را در روزی هامان به بدگمانی و در مدت عمرهایمان، به آرزوی دراز آزمایش کرده ای.5
انسان تنها زمانی آزمایش می شود که موجودی مختار باشد. در غیر این صورت، امتحان و آزمایش معنا ندارد.
2. دعاهایی که در زمینه وعد و وعید و بشارت و انذار الهی آمده است؛ مانند:
بار خدایا! من آن بنده تو هستم که هوا و خواهشش، او را به آنچه از آن بر حذر داشته ای، واداشت. پس با وجود آشنایی به ترسانیدن تو، به نافرمانی ات اقدام کرد.6
و امانی از خشمت را برایم بنویس و با این امان، مژده ای (در دنیا) پیش از (آخرت) به من بده.7
اصولاً وعد و وعید و بشارت و انذار که در دعاهای یاد شده آمده است، بدون در نظر گرفتن اراده و اختیار برای انسان معنا ندارد. بنابراین، باید انسان دارای ویژگی مهم اختیار باشد تا مشمول خطاب های وعد و وعید شود.
3. دعاهایی که در زمینه عهد و میثاق خدا با انسان هاست، مانند:
و خود به تنهایی به من احسان و نیکی کن به آنچه (منظور: هدایت و راهنمایی) به آن احسان کردی کسی را که به عهد و پیمان تو وفا کرده (یعنی: به تو ایمان آورده) است.8
اگر انسان مجبور باشد و از خود اختیاری نداشته باشد، عهد خدا با وی، بیهوده است. بنابراین، انسان باید اختیار داشته باشد تا خدا با وی پیمان داشته باشد.
4. امر و نهی الهی، مانند:
سپس او را فرمان دادی؛ پس فرمان نبرد و بازداشتی؛ پس باز نایستاد و از معصیت و نافرمانی نهی فرمودی؛ پس خلاف فرمانت کرد و نهی ات را مرتکب گشت.9
با در نظر گرفتن مفاد این دعا که بیان امر و نهی های الهی و مخالفت با آنها است، به روشنی معلوم می شود که انسان، دارای اختیار است و می تواند مخاطب امر و نهی های الهی قرار بگیرد.

شناخت هر چه بیشتر خدا، نقش مهمی در نزدیکی به او دارد. بدون شناخت خداوند، نزدیک شدن به او امکان پذیر نیست.1 آراستگی به اخلاق الهی، داشتن ایمان و تقوا و توکل به خدا در گرو شناخت هر چه کامل تر اوست. شناخت سطحی، پیوند ضعیفی را اقتضا می کند و برعکس، هر چه شناخت گسترده تر و عمیق تر باشد، زمینه ارتباط مستحکم تر می شود.
در روایات، درباره شناخت خدا تأکید زیادی شده است، به گونه ای که حضرت علی علیه السلاممی فرماید: «اول الدین معرفته؛ شناخت خدا سرآغاز دین داری است».2 این حدیث شریف، محور بودن معرفت به خداوند و نیز ناممکن بودن دین داری بدون شناخت خدا را بیان می کند.
یکی از اهداف مهم تربیتی امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، تقویت هر چه بیشتر شناخت خداوند است. برای این منظور، امام در دعاهای بسیاری به مسئله «خداشناسی» پرداخته است و با اشاره به موضوع هایی مانند توحید و مراتب آن، ذات خدا و صفات او همچون: خالق، قادر، علام، رحیم، غنی، قوی، منعم، عزیز، حکیم و... به تقویت شناخت ما کمک می کند.
حضرت امام سجاد علیه السلام در نخستین دعا پس از سپاس خداوند، به شناساندن خدا می پردازد:
سپاس و ستایش خدایی را سزاست که دیده های بینندگان از دیدنش ناتوانند و اندیشه های وصف کنندگان از عهده وصفش برنیایند. به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید و آنان را به اراده و خواست خویش پدید آورد، بی اینکه از روی نمونه ای باشد.3
امام در این دعا با اشاره به ذات خداوند و قابل رؤیت نبودن او و نیز با اشاره به صفت خالق بودن خداوند، ما را به شناخت بیشتر او هدایت می کند. همچنین در فرازهای نخستین دعای عرفه،4 امام حسین علیه السلام به بیان «خداشناسی» می پردازد و بدین وسیله، بر شناخت ما می افزاید. امام در فرازهایی از دعای عرفه می فرماید:
تویی آن که در کار آفرینش، شریک و انبازی، یاری ات نکرده و در کارت (آفریدن هر چیز) وزیر و معاونی تو را یاری نداده و هم پایه و مانندی برای تو نبوده است.5
تویی آن که وهم ها و اندیشه ها از ادراک کنه و حقیقت ذات تو درمانده اند و فهم ها و دانش ها از درک چگونگی تو ناتوانند و دیده ها در کجا بودنت را درنیافتند.6
ناگفته نماند که شناخت خدا، عنایتی الهی است تا بندگان بتوانند ولیّ نعمت خود را بشناسند و وظایف خود را مانند شکرگزاری و ایمان به او ایفا کنند. امام سجاد علیه السلامدر این زمینه، در نخستین دعا می فرماید:
سپاس خدایی را که خویشتن را (وجود، علم، قدرت و حکمتش را) به ما شناساند و شکرگزاری و سپاس خود را به ما الهام کرد و درهای علم به ربوبیت و پروردگاری اش را بر ما گشود و ما را به اخلاص در توحید و یگانگی اش راهنمایی فرمود.7
بنابراین، با توجه به این دعاها و تأکیدی که امام در این زمینه دارد، روشن می شود که یکی از اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه، هدایت پیروان به شناخت خدا و تصحیح نظام اعتقادی آنهاست.

خداوند متعال، هدف غایی، حقیقت بی نهایت و جامع تمام ارزش هاست.1 امام سجاد علیه السلام در تمام دعاها، مخاطب را با زبان دعا و مناجات به آن حقیقت یکتا راهنمایی می کند. امام در دعاهای مختلف، با محور قرار دادن خداوند در تمامی دعاها، به ما می فهماند که خدا باید محور زندگی انسان در تمام جنبه های آن باشد. منظور از هدف بودن خدا، بی گمان حضور خداوند در متن زندگی است. اساسا نقش هدف نهایی در مسیر زندگی، چیزی جز استمرار حضور خدا و احساس آن نیست.
بنابراین، شایسته است خود «خداوند» که هدف نهایی است، محور قرار گیرد، نه اموری که رابط میان ما و خداوند هستند؛ زیرا امور واسطه ای، زمینه ساز رسیدن به آن مقام هستند. پس اگر مفهوم هدف از این مظاهر میانی، استنباط گردد، تنها در پرتو مطلوبیت آن حقیقت واحد است.
امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه برای هدایت انسان به هدف غایی آفرینش؛ یعنی خداوند متعال، با عبارت ها و مفاهیم متفاوتی، چگونگی ارتباط انسان را با خدا بیان می کند. این مفاهیم در برگیرنده هدفی خاص هستند و نقش واسطه ای دارند و آنچه محور و معیار است، همان حقیقت واحد است. در ادامه، به برخی مفاهیمی که در صحیفه سجادیه بیان کننده چگونگی ارتباط انسان با خداست، اشاره می کنیم:
1. عبودیت: از دیدگاه صحیفه سجادیه، کسی سعادتمند است که به مقام عبودیت رسیده باشد. سعادت واقعی در گرو کسب علم یا لذت یا قدرت بیشتر و مانند اینها نیست، بلکه سعادت بشر تنها در پیوند با خدا به دست می آید. عبادت، غایت آفرینش انسان است.2 بنابراین، از نظر صحیفه سجادیه، انسانی سعادتمند است که به این هدف دست یابد:
«وَ اجْعَلنا مِنْ اَسْعَدِ اَهْلِهِ بِهِ؛ و به وسیله آن ماه، ما را از نیک بخت ترین اهل آن (کسانی که در آن به عبادت و بندگی اشتغال داشتند) قرار ده».3
«وَ اجْعَلْنا مِنْ... اَسْعَدِ مَنْ تَعبَّدَ لَکَ فِیهِ؛ و از نیک بخت ترین کسانی که تو را در آن ماه پرستش می کنند، قرار ده».4
2. قرب: مفهوم دیگری که بیانگر چگونگی پیوند با خداوند است، قرب است. مراد از قرب، قرب زمانی و مکانی نیست، بلکه نزدیکی و ارتباط روحی و معنوی مراد است؛ ارتباطی که ریشه در شخصیت انسان دارد و او را به خدا نزدیک می کند:
«تَقَرَّبْتُ اِلَیْکَ بِما لا یَقْرُبُ اَحَدٌ مِنْکَ اِلاّ بِالتَّقَرُّبِ بِهِ؛ و به آنچه کسی جز با آن به تو نزدیک نشود، خواستار نزدیک شدن به درگاه تو شده ام».5
«مَنْ... تَقَرَّبَ اِلَیْکَ بِقُرْبَةٍ اَوْجَبَتْ رِضاکَ لَهُ... فَهَبْ لَنا مِثْلَهُ مِنْ وُجْدِکَ؛ کسی که به وسیله عملی تقرب آور، به سوی تو تقرب جسته که خشنودی تو را برای او لازم گردانیده، پس از توانگری خود مانند (پاداش) به ما ببخش».6
3. حیات طیبه: این مفهوم نیز برای بیان چگونگی ارتباط انسان با خداوند به کار رفته است. امام سجاد علیه السلام می فرماید:
پس مرا به زندگی پاکیزه ای زنده دار تا آن گونه که می خواهم، آن زندگی نظم پذیرد و آنچه را دوست دارم، در برگیرد؛ به گونه ای که آنچه را نمی پسندی، به جا نیاورم و آنچه را نهی کرده ای، مرتکب نشوم.7
طهارت افزون بر طهارت جسمانی، شامل پاکی روح و روان می شود. طهارت روح در اصل توحید تبلور می یابد و تمامی آموزه های اعتقادی، اصول اخلاق عملی و اعمال شرعی را دربرمی گیرد.8

بر اساس معیارهای مختلف، برای اهداف تعلیم و تربیت اسلامی، تقسیم های گوناگونی برشمرده اند که در هر یک از آنها از دیدگاه خاصی به اقسام هدف نگریسته می شود. برای مثال، در یک تقسیم بندی بر مبنای انواع روابط انسانی اهداف مربوط به روابط انسان با خود، خداوند و هم نوعانش و نیز روابط انسان با جهان پیرامون خود، مورد توجه قرار می گیرد.1
در تقسیم دیگر، می توان از دید واقعیت های موجود اجتماعی، اهداف را به پنج دسته سیاسی، اجتماعی، خانوادگی، اقتصادی و فرهنگی تقسیم کرد.2 تقسیم بندی هایی نیز بر اساس ملاک های دیگر انجام گرفته است که مجال بیان آنها نیست.
به نظر می رسد بهترین معیار و ملاک تقسیم بندی اهداف تربیتی در صحیفه سجادیه، خود انسان باشد. وقتی از دیدگاه صحیفه به انسان می نگریم، پیش فرض های اساسی داریم که تعیین کننده نوع نگرش ما به انسان است. مانند اینکه انسان و جهان، آفریده خداوند هستند و انسان جانشین خداست و بر تمام آفریده ها فضیلت دارد و دارای فطرت خداجو است. بنابراین، اگر بخواهیم هدف های تربیتی را در صحیفه تقسیم بندی کنیم، باید ملاک این تقسیم بندی را نیز از خود صحیفه بگیریم؛ زیرا بینشی که در مکتب اهل بیت علیهم السلام برای نظام تربیتی در زندگی انسان معیار قرار گیرد، بی شک همیشگی است و به تمام جنبه های وجودی و نیازها و استعدادهای او ناظر است. این نظام تربیتی، انسان را جانشین خدا در زمین می داند و در پی آن است که نظامی بیافریند که با در برگرفتن تمام جنبه های وجودی انسان، فردی صالح و شایسته تربیت کند.
بنابراین، با توجه به آنچه گذشت، می توان هدف های تربیتی را در نظام صحیفه به سه طبقه کلی: اهداف غایی (نهایی)، اهداف واسطه ای و اهداف جزئی تقسیم کرد که به اعتبار قرب و بعد آنها، اهداف بعید و متوسط و قریب نامیده می شوند.3 در مراحل بعد، هر یک از هدف های کلی و جزئی، خود، به اقسام دیگری تقسیم می شوند.4

تنبیه و تشویق، دو روش برای تربیت و اصلاح رفتارهای انسان است. بدین صورت که خطاکاران را تنبیه و نیکوکاران را تشویق کنند. اسلام نیز این دو روش را بجا می داند و هر یک را در جای خودش مفید و لازم می شمارد. البته همیشه تشویق بر تنبیه، مقدّم است و تا آنجا که بتوان از تشویق بهره جست، نباید به تهدید و تنبیه دست یازید.
امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، راه دیگری نیز برای اصلاح بدی ها معرفی می کند و آن «احسان در برابر بدی» است. ایشان در کنار توجه به اصل تکریم و احترام به شخصیت انسان ها سفارش می کند با افراد خطاکار، به نیکی رفتار شود؛ زیرا انسان در خور تکریم و احترام است و جایگاهی والا در میان دیگر آفریده ها دارد. بنابراین، برخورد با آنها باید بر اساس احترام و تساهل و تسامح باشد. امام سجاد علیه السلام در این زمینه از پیشگاه خداوند می خواهد:
بار خدایا! مرا بر آن دار که کردارهای بدشان را به نیکی پاداش دهم و از ستم کارشان به بخشش درگذرم و درباره همه ایشان خوش گمان باشم و با احسان و خوبی، همه آنها را سرپرستی کنم و با پاک دامنی، چشمم را از آنان بپوشانم و با فروتنی با آنها نرم باشم. با مهربانی بر گرفتارانشان رقّت ورزم و دل جویی کنم و در پنهانی و پشت سر، دوستی را برای آنان آشکار سازم و از سر خیرخواهی، نعمت همیشگی را نزد ایشان دوست بدارم و آنچه برای خویشان خود واجب و لازم می دانم، درباره ایشان نیز لازم بدانم و آنچه برای نزدیکان رعایت داشته ام، برای ایشان رعایت کنم.1
بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و مرا توفیق ده تا با کسی که با من خیانت و نادرستی کند، با خیرخواهی رفتار کنم و پیش آیم و کسی را که از من دوری کرده است، به نیکویی پاداش دهم و کسی را که مرا نومید گردانیده است، به بخشش، عوض دهم و کسی را که از من بریده است، به پیوستن، مکافات کنم و از آن که از من غیبت کرده است، به نیکی یاد کنم و نیکی را سپاس گزارم و از بدی چشم بپوشم.2
از این دعاها برمی آید که روش تربیت و اصلاح بدی ها، منحصر به تنبیه و کیفر نیست، بلکه با بخشش و احسان می توان به اصلاح بدی ها پرداخت. چنان که انسان خطاکار از کیفر عبرت می گیرد و خطاهایش را ترک می کند، گاه بر اثر احسان دیگران نیز از کردار بد خود پشیمان می گردد و به راه حق می گراید. انسانی که به شخص خطاکار احسان می کند، برایش الگو می شود و به او درس نیکوکاری می آموزد. بدین وسیله، وجدان او را بیدار و متأثر می سازد؛ به گونه ای که اظهار شرمساری می کند. بنابراین، خود این احسان، نوعی تنبیه به شمار می آید و طرف را به اظهار ندامت وادار می کند.3
البته به کار بردن این روش در همه جا و برای همگان و در هر شرایطی صحیح و مؤثر نیست؛ چون اگر درست انجام نگیرد، ممکن است آثار بدی به همراه داشته باشد. مربی باید موارد را خوب بررسی کند و هر جا این روش را صلاح بداند، از آن بهره گیرد.4

از روش های تربیتی در صحیفه سجادیه، «رفق و مدارا با همسایگان و دوستان» است. چون انسان به تنهایی نمی تواند نیازهای خود را برآورد، با دیگران رابطه برقرار می کند. از جمله کسانی که انسان با آنها رابطه دارد، همسایگان هستند. ارتباط با همسایگان باید بر اساس کرامت انسانی استوار باشد. ازاین رو، امام سجاد علیه السلام در دعای بیست و شش صحیفه سجادیه که دعا برای همسایگان است، درباره روش رفتار با همسایگان می فرماید:
و آنان را توفیق ده برای فرا گرفتن اخلاق نیک خودت در مهرورزی و کمک به ناتوانانشان و بستن شکاف فقر و نیازمندی شان و رفتن نزد بیمارشان و راهنمایی کردن راه جویشان و اندرز دادن به مشورت کننده شان و دیدار از سفرآمده شان و پنهان کردن رازهاشان و پوشاندن عیب هاشان و یاری کردن ستم دیده شان و خوب کمک کردنشان در ابزار خانه و لوازم خانگی و سود رساندنشان به بخشش فراوان و دادن آنچه ایشان را واجب و لازم است پیش از درخواست.1
امام در این فرازها، با توجه به روش رفق و مدارا، راهکارهای رفتار با همسایگان را چنین بیان می کند:
1. کمک به ناتوانان؛
2. عیادت از بیماران؛
3. راهنمایی کردن راه جویان؛
4. اندرز دادن به مشورت کنندگان؛
5. دیدار از سفر برگشته؛
6. پنهان کردن اسرار؛
7. پوشاندن عیب ها؛
8. یاری کردن ستم دیده؛
9. کمک کردن با ابزار خانه.

در اسلام، پدر و مادر مقام والایی دارند؛ به گونه ای که خدای متعال در قرآن کریم، پس از سفارش به یکتاپرستی، بی درنگ، احسان به پدر و مادر را یادآور می شود و می فرماید: «وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا؛ پروردگار تو فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید.» (اسراء: 23) همچنین خداوند متعال در آیه ای دیگر می فرماید: «اَنِ اشْکُرْ لی وَ لِوالِدیْکَ؛ برای من و برای پدر و مادرت شکر به جای آور». (لقمان: 14)1
با توجه به منزلت والای پدر و مادر، در رفتار با آنها باید توجه داشت و چنان رفتار نکنیم که سبب آزردگی آنها شود. باید با رفتارهای شایسته و رفق و مدارا سبب خوشحالی آنها شویم.2 امام سجاد در دعای بیست و چهارم صحیفه با بیان مقام والای پدر و مادر درباره روش رفق و مدارا با والدین می فرماید:

یکی از نیازهای طبیعی کودک، احترام گزاردن به شخصیت او است. به دلیل غریزه حب ذات که در طبیعت کودک نهاده شده، وی دوست دارد دیگران شخصیت او را گرامی بدارند.
برآورده شدن این نیاز طبیعی کودک در خانواده سبب ایجاد احساس آرامش، اعتماد به نفس در وی می شود و با استفاده از استعدادهای نهفته اش می تواند با دلگرمی و امید به موفقیت، در مسیر زندگی گام بردارد. در نتیجه، به خانواده و دیگران خوش بین می شود و آنان را قدرشناس و قابل اعتماد می یابد و از همکاری با افرادی که قدر او را می شناسند و شخصیتش را گرامی می دارند، هراسی ندارد.1
افزون بر این، کودکی که مورد تکریم و احترام خانواده قرار گرفته، احترام به دیگران را که یک خصلت پسندیده است، از آنان یاد می گیرد. بنابراین، تکریم کودک برای تربیت صحیح او ضرورت دارد.2 امام سجاد علیه السلام در دعای بیست و چهارم صحیفه در حق والدین چنین می فرماید: «وَ اَثِبْهُما عَلی تَکْرِمَتی؛ و آنان را در گرامی داشتنم پاداش ده».3
تکریم و احترام شخصیت فرزند، روش تربیتی بسیار مهمی است که امام در قبال آن برای والدین درخواست پاداش می کند. همچنین ایشان در فرازی دیگر با اشاره به این مسئله مهم تربیتی می فرماید: «وَ زَیِّنْ بِهِمْ مَحْضَری وَ اَحْیِ بِهِمْ ذِکری؛ و مجلس مرا به ایشان بیارای و یاد مرا به آنها زنده بدار».4