«تَرْکُ مُقابَلَتِهِ عِنْدَ الْخِصامِ؛ از موضع گیری در برابر او بگذری ».۱
به طور طبیعی ، انسانی که عمری از او گذشته است، انتظارهای بیشتری از دیگران دارد و ممکن است به دلیل داشتن این روحیه ، همیشه خود را طلبکار دیگران بداند که گاهی به دشمنی و درگیری می انجامد. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «چون احتمال دارد این روحیه ، او را به سمت درگیری با دیگران بکشاند، احترام او اقتضا می کند دیگران با او درگیر نشوند».۲

«وَلا تَسْبِقْهُ إِلی طَریقٍ وَلا تَؤُمَّهُ فِی طَرِیقٍ ؛ و در راه رفتن بر او پیشی نگیری و جلوتر از او قدم برنداری ».۳

«وَلا تَسْتَجْهِلْهُ وَ إِنْ جَهِلَ عَلَیکَ تَحَمَّلْتَ ؛ و با او نادانی نکنی و اگر او با تو نادانی کرد، تو بردباری بورزی ».۴
در برخورد با سالمندان باید مراقب بود کار غیرعقلانی صورت نگیرد و سخنانی بگوید که از انسان خردمند شنیده می شود. اگر ـ به دلیل سن و سال بالا و ضعف نیروهای جسمی و روحی ـ سخن نامربوطی بر زبان او جاری شد که از او انتظار نیست، نباید با او برخورد کند.۵    

پی نوشت ها:

فرزندان ، نیازمندِ داشتن الگو هستند و دوست دارند از اخلاق و روش دیگران پیروی کنند. ازاین رو، لازم است پدر و مادر ضمن آموزش اخلاق نیکو به فرزندان ، آنان را با افرادی که دوستدار خدایند، به شیوه ای هنرمندانه آشنا سازند که فرزندان، دل بسته آن افراد گردند و فریفته افراد نااهل نشوند. امام سجاد علیه السلام می فرماید:
وَلِأَوْلِیائِکَ مُحِبِّینَ مُناصِحِینَ وَ لِجَمِیعِ أَعْدائِکَ مُعانِدِینَ وُ مُبْغِضِینَ.1
آنان را دوستداران و خیرخواهان برای دوستانت و دشمنان و کینه داران برای همه دشمنانت قرار ده .
به گفته یکی از شارحان صحیفه سجادیه ، «آنان را دوستدار خالصانه اندیشه اولیای الهی و یاری کننده آنان قرار ده». 2

امام سجاد علیه السلام در حدیثی ، یکی از لوازم چهارگانه کامل شدن اسلام را «حُسن خلق» با همسر می داند:
أَرْبَعٌ مَنْ کُن َّ فِیهِ کَمُلَ اِسْلَامُهُ ، وَ مُحِّصَتْ ذُنُوبُهُ ، وَ لَقِی رَبَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) وَ هُوَ عَنْهُ راضٍ ، مَنْ وَفی لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا یجْعَلُ عَلی نَفْسِهِ لِلنّاسِ ، وَ صَدَقَ لِسانُهُ مَعَ النّاسِ ، وَ اسْتَحْیا مِنْ کلِّ قَبِیحٍ عِنْدَ اللهِ وَ عِنْدَ النَّاسِ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ أَهْلِهِ.1
چهار صفت است که اگر در کسی باشد، اسلامش کامل می شود و گناهانش از بین می رود و در حالی خداوند را ملاقات می کند که از او راضی است : به عهد الهی در مواردی که بر او در ارتباط با مردم لازم است، وفا کند؛ زبانش با مردم صادقانه باشد؛ از هر امر زشتی که نزد خداوند و مردم زشت است ، حیا پیشه کند و با همسر و خانواده اش حسن خلق داشته باشد.
در تعریف حسن خلق آمده است:
حسن خلق ملکه ای است که برای صاحب آن ، انجام زیبایی و دوری از زشتی را آسان می کند و این ، در ارتباط با مردم به نیکی و صدق و موّدت و لطف و حسن مصاحبت و معاشرت و مواسات و رفق و حلم و صبر و محبت به دست می آید.2
با این تعبیر، برخی صفات نیکو از لوازم پدید آمدن حسن خلق است و بر انسان لازم است در رفتار با همسر خود محبت، مودّت و صدق را مراعات کند. اکنون به برخی بایسته های اخلاقی زن و شوهر در این زمینه اشاره می کنیم.

امام سجّاد(سلام الله علیه):

إنَّ لِلعَبّاسِ عِندَاللَّهِ لَمَنزِلَةٌ یَغبِطُهُ بِها جَمیعُ الشُّهَداءِ یَومَ القِیامَةِ.
عباس را نزد خدا منزلتى است که روز قیامت همه شهیدان بر آن رشک مى‏برند.

دانش نامه امیرالمؤمنین(ع) ج1 –ص188 - ح 104

امام سجّاد (سلام الله علیه) :

إذا قامَ قائِمُنا أذهَبَ اللَّهُ عَن شیعَتِنا العاهَةَ و جَعَلَ قُلوبَهُم کَزُبَرِ الحَدیدِ.
آن گاه که قائم ما قیام کند، خداوند آفت را از شیعیان ما بزداید و دل‏هایشان را چون پاره‏هاى آهن‏گرداند.

الخصال - ص 541. میزان الحکمة ج1- ص 406- ص 1347

       مرحوم سیّد محسن امین ، به نقل از کتاب مرآت الجنان مرحوم علاّ مه مجلسى آورده است :

امام علىّ بن الحسین ، حضرت زین العابدین علیه السّلام بسیار به مادر خود احترام مى نمود و لحظه اى از خدمت به او و رعایت حقوقش دریغ نمى کرد.

روزى عدّه اى از اصحاب به آن حضرت عرض کردند: یاابن رسول اللّه ! شما بیش از همه ما نسبت به مادرت نیکى و خدمت کرده اى و مى کنى ؛ ولى با این حال ، یک بار ندیده ایم که با مادرت هم غذا شده باشى ؟

حضرت سجّاد علیه السّلام در جواب ، به اصحاب خویش فرمود: مى ترسم سر سفره اى کنار مادرم بنشینم و بخواهم لقمه اى را بردارم که او میل آن را داشته است که بردارد، و به همین جهت سعى مى کنم که با او هم غذا نباشم .(اعیان الشّیعة : ج 1، ص 634.)

حضرت امام زین العابدین علیه السلام فرمودند: روزی بیرون شدم تا به محیطی رسیدم و به دیوار تکیه کردم. ناگاه مردی که دو جامه سفید بر تن داشت پیدا شد و به من نگاه کرد. سپس گفت: ای علی بن الحسین(ع)! چه شده که تو را اندوهگین و محزون می بینم؟ آیا اندوهت برای دنیاست که روزی خدا برای نیکوکاران و بدکاران آماده است. گفتم: برای دنیا اندوهگین نیستم، زیرا چنان است که تو می گویی. گفت: پس برای آخرت است که وعده ای درست است و سلطانی قاهر و قادر نسبت به آن حکم می کند. گفتم: برای آن هم اندوه ندارم، زیرا چنان است که می گویی. پرسید: اندوهت برای چیست؟ گفتم: از فتنه ابن زبیر و وضعی که مردم دارند، می ترسم. سپس گفت: ای علی بن الحسین(ع)! آیا دیده ای کسی را که از خدا بترسد و خدا او را نجات ندهد؟ گفتم: نه. گفت: آیا کسی را دیده ای که بر خدا توکل کند و خدا کارگزاری اش نکند؟ گفتم: نه. گفت: آیا دیده ای کسی چیزی از خدا بخواهد و به او ندهد؟ گفتم: نه.

(مشکات الانوار فی غررالاخبار، الفصل الرابع فی الخوف و الرضا)

حضرت امام سجاد (ع)
1- قالَ الاْمامُ السجاد - علیه السلام - : ثَلاثٌ مَنْ کُنَّ فیهِ مِنَ الْمُؤمِنینَ کانَ فی کَنَفِ اللّهِ، وَأظَلَّهُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فی ظِلِّ عَرْشِهِ، وَآمَنَهُ مِنْ فَزَعِ الْیَوْمِ الاْکْبَرِ:

مَنْ أَعْطی النّاسَ مِنْ نَفْسِهِ ما هُوَ سائِلهُم لِنَفْسِهِ، ورَجُلٌ لَمْ یَقْدِمْ یَداً وَرِجْلاً حَتّی یَعْلَمَ أَنَّهُ فی طاعَةِ اللّهِ قَدِمَها أَوْ فی مَعْصِیَتِهِ، وَرَجُلٌ لَمْ یَعِبْ أخاهُ بِعَیْب حَتّی یَتْرُکَ ذلکَ الْعِیْبَ مِنْ نَفْسِهِ.

«بحارالأنوار، ج 75، ص 141، ح 3»

امام سجاد - علیه اسلام - فرمود: سه حالت و خصلت در هر یک از مؤمنین باشد در پناه خداوند خواهد بود و روز قیامت در سایه رحمت عرش الهی می باشد و از سختی ها و شداید صحرای محشر در امان است: اوّل آن که در کارگشائی و کمک به نیازمندان و درخواست کنندگان دریغ ننماید. دوّم آن که قبل از هر نوع حرکتی بیندیشد که کاری را که می خواهد انجام دهد یا هر سخنی را که می خواهد بگوید آیا رضایت و خوشنودی خداوند در آن است یا مورد غضب و سخط او می باشد. سوّم قبل از عیب جوئی و بازگوئی عیب دیگران، سعی کند عیب های خود را برطرف نماید.

2- قالَ الاْمامُ السجاد - علیه السلام - : ثَلاثٌ مُنْجِیاتٌ لِلْمُؤْمِن: کَفُّ لِسانِهِ عَنِ النّاسِ وَ اغْتِیابِهِمْ، وَ إشْغالُهُ نَفْسَهُ بِما یَنْفَعُهُ لاِخِرَتِهِ وَ دُنْیاهُ، وَ طُولُ الْبُکاءِ عَلی خَطیئَتِهِ.

«بحارالأنوار، ج 75، ص 140، ح 3»

امام سجاد - علیه اسلام - فرمود: سه چیز موجب نجات انسان خواهد بود: بازداشت زبان از بدگوئی و غیبت مردم، خود را مشغول به کارهائی کردن که برای آخرت و دنیایش مفید باشد. و همیشه بر خطاها و اشتباهات خود گریان و ناراحت باشد.