مقصود از فضیلت، همان ارزش اخلاقی تثبیت شده در وجود انسان است.1 اصل گرایش به ارزش ها و فضایل اخلاقی، مانند: عدالت، صداقت، امانت داری، وفای به عهد و... امری مسلّم است. اگر فردی از نظر شرایط خارجی در چند وضعیت برابر قرار گیرد، به گونه ای که هر یک از آن وضعیت ها به یک میزان، او را به فضایل یا رذایل اخلاقی بکشاند، در این حالت، هیچ کس به رذایل اخلاقی روی نمی آورد؛ چون در باطن، گرایش ذاتی به پستی ها و رذایل وجود ندارد. همچنین سیر زندگی انسان در طول تاریخ، نشان دهنده ترجیح فضایل بر رذایل است، ولی گاه غبار غفلت بر دل و عقل آدمی می نشیند و در شرایط مبهم و پیچیده زندگی، مصداق فضایل و رذایل برای انسان مشتبه می شوند. در این موارد، انسان به راهنمایانی نیاز پیدا می کند که با روشن کردن چراغ هدایت، او را متوجه حقیقت کنند و به او نشان دهند که فضیلت و رذیلت کدام است و خیر مطلق چیست؟
امام سجاد علیه السلام در مقام یکی از همان راهنمایان، در دعاهای فراوانی به ویژه در دعای مکارم اخلاق، با بیان فضایل و رذایل اخلاقی به پرورش گرایش فضیلت جویی پرداخته است.
امام برای پرورش گرایش فضیلت جویی، در دعای مکارم اخلاق به دو مرحله اشاره می کند:
مرحله نخست ـ تقویت گرایش فطری فضیلت جویی با زدودن موانع رشد آن
ایشان در فرازی از دعای مکارم اخلاق، با درخواست فضایل اخلاقی و دوری جستن از موانع آنها، راه تقویت گرایش به فضیلت جویی را می آموزد و می فرماید:

یکی از اهداف گرایشی تربیت در صحیفه سجادیه، «پرورش حس خداجویی» است. گرایش به خدا به عنوان خالق انسان و برطرف کننده نیازها و مشکلات او در فطرت همه وجود دارد و تغییر و تبدیل نیز در آن ممکن نیست.1 امام سجاد علیه السلامدر دعایی با اشاره به فطرت خداجوی انسان می فرماید:
اِبْتَدَعَ بِقُدرَتِه الخَلْقَ اِبْتِداعًا، وَ اخْتَرَعَهُمْ عَلی مَشِیَّتِه اخْتِراعًا، ثُمَّ سَلَکَ بِهِمْ طَریقَ اِرادَتِهِ، وَ بَعَثَهُمْ فی سَبِیلِ مَحَبَّتِهِ.2
به قدرت و توانایی خود، آفریده ها را نیکو و زیبا آفرید و آنان را به خواست خویش به وجود آورد، بی آنکه از روی مثال و نمونه ای باشد. سپس آنان را در راه اراده خویشتن روان گردانید و در راه محبت و دوستی خود برانگیخت.
برای پرورش این گرایش، نخست باید به تقویت آن و برطرف کردن موانعی همچون گرایش های پست غرایز حیوانی و گرفتاری های روزانه می پردازیم که انسان را از شناخت خدای متعال باز می دارند. امام سجاد علیه السلامدرباره این دسته از موانع می فرماید:
اَلّلهُمَّ اِنیِّ اُصْبِحُ وَ اُمْسِی مُستَقِلاًّ لِعَمَلِی... عَمَلِی اَهْلَکَنی وَ هَوایَ اَرْدانی وَ شَهَواتی حَرَّمَتْنی.3
بار خدایا، من صبح و شام می کنم، در حالی که کردارم را اندک می بینم. کردارم مرا هلاک ساخته و هوای نفس و خواهشم، مرا تباه گردانیده و خواهش های نفسانی ام، مرا بی بهره ساخته است.
اَنَا عَبْدُکَ الَّذی... دَعاهُ هَواهُ اِلی ما زَیَّلْتَهُ.4
من آن بنده تو هستم که هوا و خواهش، او را به آن چه جدا ساخته ای و به آنچه ترسانده ای، خواند.
امام در این فرازها، هوای نفس و خواهش ها و رفتارهایی را که از این دو برمی خیزد، به عنوان عوامل بازدارنده انسان از فطرت خداجو و پیمودن مسیر سعادت معرفی می کند.