از امام سجاد علیه السلام سخنان حکیمانه و پندهای انسان ساز و نیز نیایش های عارفانه بسیاری به یادگار مانده است که بخشی از آن در کتاب ارزشمند صحیفه سجادیه آمده که به زبور آل محمد علیهم السلام مشهور است. آنچه در ادامه می آید، گزیده ای از سخنان آن حضرت در منابع اهل سنت است.
امر به معروف و نهی از منکر ترک کننده امر به معروف و نهی از منکر، مانند کسی است که قرآن را پشت سر انداخته و عامل به آن نیست؛ مگر کسی که از اموری بپرهیزد و تقیه پیشه کند. گفته شد: تقیه چگونه است؟ فرمود: [شخص] از ستمکار سرکش بترسد که از حد گذراند و سرکشی کند.1
توبه به یقین، خدای تعالی، مؤمنِ گنه کارِ توبه کننده را دوست دارد.2
شگفتی از منکر خدا و قیامت درشگفتیم از کسی که در خدای عزوجل شک می کند؛ با اینکه آفرینش و نشانه های او را می بیند. همچنین درشگفتم از کسی که منکر حیات اخروی است؛ با اینکه حیات دنیا را می بیند (که چگونه همه چیز پس از مردن، در فصل بهار رویش دوباره می یابد. نیز در شگفتم از کسی که برای دنیای فناپذیر تلاش می کند، ولی برای سرای ابدی کاری نمی کند.3

یکی از آثار تخلف ناپذیری که در پرتو بندگی حق تعالی نصیب بندگان مخلص می شود، تقرب به خداوند و برخورداری از مقام ولایت تکوینی است. در سایه چنین ولایتی، دارنده آن به اذن الهی از کرامت ها و معجزه هایی بهره مند می شود. این حقیقت، در حدیثی که در منابع معتبر شیعه و اهل سنت از قول رسول خدا صلی الله علیه و آلهنقل شده، به عنوان حدیث قدسی آمده است. رسول خدا صلی الله علیه و آلهمی فرماید: خداوند متعال فرموده است: هر که با ولیّ من دشمنی در پیش گیرد، با او اعلام جنگ می کنم و بنده ام به چیزی همانند انجام واجبات به من تقرب نجوید و او همواره با انجام مستحبات (افزون بر واجبات)، چنان به من تقرب می یابد که او را دوست خواهم داشت. وقتی او را دوست داشتم، در این هنگام، من گوش او می گردم که با آن می شنود؛ چشم او می گردم که با آن می بیند و دست او می شوم که با آن امور را در دست می گیرد و پای او می شوم که با آن به سوی مقصد راه می رود. (یعنی همه رفتار او الهی می گردد. در این صورت،) اگر از من چیزی بخواهد، بی گمان به او عطا خواهم کرد و اگر پناه جوید، پناهش خواهم داد.1 امام علی بن الحسین علیه السلام نیز یکی از مصداق های همین بندگان خاص الهی بود که هدف زندگی اش را در بندگی حق تعالی می جست.

ابوجعفر امام باقر علیه السلام می فرماید: وقتی لحظه فوت پدرم نزدیک شد، مرا به سینه اش چسبانید و فرمود: ای فرزندم! تو را به همان چیزی وصیت می کنم که پدرم در روز شهادت مرا به آن وصیت فرمود و به من گفت که پدرش علی علیه السلام به او چنین وصیتی کرده است. بر تو باد به جان نثاری (در راه حق)؛ زیرا برای پدرت، دادن شترهای سرخ موی (و گران بها) از ذلت نفس آسان تر است. (پدرت حاضر است مال بدهد، ولی ذلت نکشد). او همواره می فرمود کسی که قدر و ارزشش را بداند، در راحتی است.1

امام سجاد علیه السلام پس از سال ها تلاش برای اعتلای فرهنگ امت اسلامی سرانجام دعوت حق را لبیک گفت. درباره سال و علت درگذشت آن حضرت اختلاف است. ابن عساکر دمشقی شافعی می گوید: «برخی سال رحلتش را 92 ه . ق و برخی 94 و برخی دیگر 95ه . ق دانسته اند، ولی ابن سعد در طبقات خود از امام جعفر بن محمد علیه السلام و او از پدرش امام باقر علیه السلام نقل می کند که علی بن الحسین علیه السلامدر سال 94ه . ق درگذشته و در آغاز سال 95ه . ق در بقیع دفن شده است. ابن سعد پس از نقل کلام امام صادق علیه السلاممی گوید: اهل بیت او و اهل شهرش آگاه ترند به آنکه او در چه سالی درگذشته است. بنابراین، قول مشهور نیز همین (یعنی سال 94ه . ق) است».1 بنابر فرموده امام صادق علیه السلام که در تاریخ دمشق آمده است، آن حضرت 58 سال عمر کرده است.2 ابن حجر عسقلانی می نویسد: «مقتضای کلام جعفر بن محمد علیه السلامآن است که علی بن الحسین علیه السلام در سال 94 یا 95 ه . ق درگذشته باشد؛ چون به هنگام شهادت پدرش (در کربلا)، 23 سال داشته و پدرش (حسین علیه السلام) در روز عاشورای سال 61 کشته شده است.3 درباره روز وفات آن حضرت نیز اختلاف است، ولی نظر مشهور، روز دوازدهم یا هیجدهم یا بیست و پنجم از ماه محرم است».4 در زمینه علت مرگ آن حضرت نیز اختلاف نظر وجود دارد. قول مشهور نزد شیعه آن است که آن بزرگوار به وسیله سمی که عاملان ولید بن عبدالملک به آن حضرت خوراندند، به شهادت رسید. برخی از عالمان اهل سنت نیز این قول را ترجیح داده و در کتاب هایشان آورده اند.5

امام با تدبیر و دوراندیشی و کناره گیری مصلحتی از اوضاع سیاسی، توانست موقعیت ویژه اهل بیت علیهم السلام را پس از سال ها احیا کند و با اخلاق و رفتار کریمانه و بخشش های فراوان، دل های مردم را به سوی اسلام اصیل بکشاند. امام تا بدان حد نزد مردم محبوبیت یافت که مردم آن عصر همانند اصحاب پیامبر که دستان آن حضرت را می بوسیدند،1 دست علی بن الحسین علیه السلام را برای تبرک می بوسیدند. مصعب بن زبیر، مخالف سرسخت اهل بیت می گوید: به چشم خود دیدم که مردی بر علی بن الحسین علیه السلام در مسجد وارد شد و دست وی را می بوسید و بر چشمان خود می مالید.2 آن حضرت چنان هیبت و عظمتی نزد مردم یافت که حاکمان وقت نسبت به ایشان حسادت ورزیدند. در این زمینه می توان به ماجرای مشهور فرزدق و هشام بن عبدالملک اشاره کرد. نوشته اند که هشام پسر عبدالملک در زمان حکومت پدرش به حج رفت. او در حالی که شماری از امیران، وی را همراهی می کردند، وارد کعبه شد و خواست حجرالاسود را استلام کند، ولی به علت انبوهی جمعیت نتوانست. ازاین رو، منبری برایش آوردند تا وی بر آن بنشیند و بر گرد کعبه طواف کند. هنگام طواف، علی بن الحسین علیه السلامکه ردایی بر تن داشت، وارد شد،

برای سر و سامان دادن به گسستگی فرهنگی جامعه و رساندن پیام اسلام اصیل که از طریق پدرش، امام حسین علیه السلام و جدش، امیرالمؤمنین علی علیه السلام و پیامبر خدا به او رسیده بود، به تشکیل حوزه درس عظیمی روی آورد تا بدین وسیله به تربیت عالمانی فرهیخته بپردازد. چنین بود که شماری از تابعین از خرمن علوم وی خوشه های دانش و معرفت چیدند و برخی نیز همچون طاووس یمانی و ثابت بن دینار معروف به ابوحمزه ثمالی به مدارج عالی اخلاق و عرفان دست یافتند. برخی، شاگردان ایشان را بیش از 270 تن برشمرده اند.1 برخی از آنان که در منابع اهل سنت به آن تصریح شده، عبارتند از: حبیب ابن ابی ثابت؛ حکم بن عتیبة؛ حکیم بن جبیر؛ زید بن اسلم؛ زید بن علی بن الحسین، فرزند امام سجاد علیه السلام؛ ابوجعفر محمد بن علی الباقر علیه السلام فرزند دیگر امام؛ عمر بن علی بن الحسین علیه السلام؛ ابوحازم سلمة بن دینار مدنی؛ طاووس بن کیسان یمانی؛ عاصم بن عبیدالله بن عاصم بن عمر بن الخطاب؛ عاصم بن عمر بن قتاده؛ ابوزناد عبدالله بن زکوان؛ عبدالله بن علی بن الحسین علیه السلام، فرزند دیگر امام؛ عبدالله بن مسلم بن هرمز؛ عبیدالله بن عبدالرحمان بن موهب؛ علی بن زید بن جارعان؛ عمر بن قتادة بن نعمان؛ عمرو بن دینار؛ قاسم بن عوف شیبانی؛ قعقاع بن حکیم؛ ابوالاسود محمد بن عبدالرحمان بن نوفل؛ محمدبن فرات تمیمی؛ محمدبن مسلم بن شهاب زهری؛ محمدبن هلال مدنی؛ مسعود بن مالک اسدی؛ مسلم البطین؛ منمال بن عمرو؛ نصر بن اوس طائی؛ هشام بن عروة؛ یحیی بن سعید انصاری؛ ابوحمزة الثمالی (ثابت بن دینار)؛ ابوزبیر مکی؛ ابوسلمة بن عبدالرحمان بن عوف.2 این افراد که طلایه داران دانش نزد اهل سنت به شمار می آمدند، خوشه چین علم و معرفت از محضر آن حضرت بوده اند. ایشان توانست با حرکت فرهنگی خود، جامعه اسلامی آن عصر را در مسیر اسلام اصیل قرار دهد. با تدبیر امام علیه السلام نور پرفروغ اسلام که با حرکت های ضد فرهنگی امویان و مروانیان کم فروغ شده بود، جان تازه ای گرفت و همچنان روشنی بخش جان های مسلمانان شد.

امام سجاد علیه السلام به عبادت و پرستش حق روی آورد تا لزوم اطاعت دستورهای الهی و پرستش حق را به همراه اعتراف زبانی و قلبی به همگان نشان دهد. ازاین رو، گاه شبانه روز بیش از هزار رکعت نماز می خواند، به گونه ای که تعجب همگان را برانگیخته بود. مناجات ها و راز و نیازهای سوزناکی در دل شب و گاه در حضور مردم انجام می داد و وقتی به او گفته می شد: «تو فرزند رسول خدایی و مقام و موقعیت تو نزد خداوند مشخص است، پس چرا چنین خود را به رنج عبادت افکنده ای؟»، در پاسخ می فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است هر چشمی در روز قیامت گریان است، مگر چشمی که از آنچه خداوند، حرام کرده، چشم بپوشد».1 امام با اخلاق و رفتار و سیره عملی خود که پیش تر بدان پرداخته شد، به همگان نشان می داد که ایمان با عمل صالح در هم آمیخته است و ایمان بدون کردار نیک و پرهیز از حرام های الهی، ایمان نیست. از سوی دیگر، به لزوم عمل و پاداش کردار نیک و پای بندی به فضایل اخلاقی و انسانی تأکید می ورزید و می فرمود: در دنیا کسی سرور مردم می گردد که اهل بخشش باشد و در آخرت کسی که اهل دین داری و فضل و علم باشد؛ زیرا علما وارث انبیایند.2

با توجه به هدف هایی که بدان اشاره شد، آن حضرت وارد شدن به مبارزات حاد سیاسی را به صلاح ندانست. ازاین رو، در مبارزاتی که پس از حادثه خونین عاشورا در سرزمین های اسلامی رخ داد، نقش نداشت. حتی از تأیید مستقیم قیام مختار بن ابوعبیده ثقفی که موجب خشنودی وی شده بود، خودداری کرد. بنا به گفته احمدبن حنبل، وقتی مختار سر عمر بن سعد را به مدینه نزد علی بن الحسین علیه السلام فرستاد، امام به سجده افتاد1 (و خدا را بر این کار سپاس گفت). ولی حاضر نشد در قیام وی شرکت کند و رهبری قیام را بر عهده گیرد. از سوی دیگر نیز هرگز حاضر نشد با حاکمان جور کنار آید، بلکه به مبارزه منفی سیاسی روی آورد. امام نه تنها خود به آنان نزدیک نشد، بلکه عالمان درباری را نیز از نزدیک شدن به حاکمان بر حذر می داشت و پی آمدهای نزدیکی به حاکمان جور را به آنان گوشزد می کرد.2

با حاکم بودن چنان فضایی بر محیط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، بدیهی است که اهل بیت پیامبر به حاشیه رانده شوند، حتی وضعیت چنان اسف بار شود که با وجود برخی از اصحاب پیامبر در بین مردم، فرزندش، حسین بن علی علیه السلام و فرزندان و یارانش به فجیع ترین حالت ممکن شهید شوند. حتی خانواده اش را همچون زنان کافران در کوچه ها و خیابان ها به اسیری ببرند و پس از آن نیز شخصیت بزرگواری همچون علی بن ابی طالب علیه السلام بر فراز منبرها دشنام دهند. نوشته اند: «پس از قتل حسین علیه السلام و ولایت عبدالملک بن مروان، وی بر شیعه سخت گرفت و حجاج را بر آنان مسلط کرد. در این زمان، اهل عبادت و ظاهر الصلاح ها و حتی مدعیان دین داری به وی تقرب جستند؛ تنها به خاطر بغض و دشمنی با علی و دوست داری دشمنانش.» ازاین رو، روایت های فراوان در فضل دشمنان علی علیه السلام و پیشینه درخشان و مناقب آنان ساختند و روایت های زیادی نیز در ایراد بر علی علیه السلام و طعن و نسبت های زشت و ناروا به حضرت پراکندند تا جایی که جد اصمعی، یعنی عبدالملک بن قُریب نزد حجاج رفت و گفت:

آنچه گذشت، مسئولیت عالمان دینی را در چنین شرایطی دو چندان می کند؛ زیرا وظیفه آنان ایستادگی در برابر خودکامگی افسارگسیخته حاکمان و راهنمایی مردم و پرهیز دادن آنان از گناهان است. در این میان، وقتی عالمان، وظیفه خود را نشناسند و به جای انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر، با حاکمان فاسق و فاسد هم نشین گردند، وضعیت توده مردم از آنچه گذشت، بهتر نخواهد بود. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: دو گروه از امتم اگر اصلاح شوند، امتم اصلاح پذیرند و اگر آنان فاسد شوند، امتم نیز (به پیروی از آنان) فاسد گردند. آنان عالمان و حاکمان هستند.1 بنابراین، فساد و تباهی مردم در عصر اموی بیش از آنکه متأثر از حاکمان باشد، از عالمانی تأثیر می پذیرفت که به دربار حاکمان جور روی آوردند و توجیه گر اعمال زشت آنان شدند. ابوعامر شعبی به خدمت حاکمان فاسقی، مانند عبدالملک بن مروان و حجاج در آمد و توجیه گر کردار زشت آنان شد.2 محمد بن مسلم بن شهاب زهری نیز از عالمان دربار عبدالملک و پسرش بود3 و دین خود را به دنیای حاکمان جور فروخت. ابوحازم که یکی از یاران و اصحاب پیامبر بود، در حضور سلیمان بن عبدالملک خطاب به زهری چنین گفت: