انسان همواره باید به گذشته خویش بنگرد و سختی هایی را که با آن درگیر بوده از نظر بگذراند و نعمت هایی را که به او داده شده است، به یاد آورد تا دست مهر خدا را همواره بر سر خود ببیند. خداوند متعال از سر رحمت بدین امر تذکر می دهد تا نور عظمت الهی بر دل های بندگانش بتابد و جانشان از یاد او لبریز شود.
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ. (مائده: 11)
ای کسانی که ایمان آورده اید! نعمت خدا را که به شما بخشیده است، به یاد آورید.
امام سجاد علیه السلام، روش یادآوری نعمت ها را در نظام تربیتی صحیفه در پیش گرفته است تا آدمی به خود بیاید. آن گاه گذشته خویش را به یاد آورد و شیرینی نعمت هایی را که به او ارزانی شده است، بچشد و در مقام شکر برآید و نشاط و رغبت به عمل در او برانگیخته شود.
امام با بهره گیری از این روش تربیتی، انسان های غفلت زده را آگاه می سازد و غفلتشان را در پرتو یادآوری نعمت های بی شماری که در گذشته و حال به آنها عطا شده است، می زداید. امام زین العابدین علیه السلام در موارد بسیاری از جمله در نخستین دعای صحیفه سجادیه که در «حمد و ستایش خداوند» است و همچنین در دعای سی و هفتم که در «شکرگزاری از خداوند» است، با شمردن نعمت های الهی از جمله خلقت زیبا و روزی های پاکیزه و حلال و سلامتی، خدای را سپاس می گوید و می فرماید:
و سپاس خدایی را که زیبایی های آفرینش را برای ما برگزید و روزی های پاکیزه را برای ما روان گردانید.1
سپاس خدایی را که ابزار گشادگی را در (بدن) ما به هم پیوسته و افزارهای جمع شدن و درهم کشیدن را در (کالبد) ما قرار داد. (رگ، پی، استخوان، گوشت، پیه، خون) و دیگر اندام را با کیفیت و حرکت های ویژه در پیکر ما نهاد تا به واسطه آنها اندام ها گشاده و درهم شود و ما را از روان های زندگی بهره مند کرد و پیکر کردارها را در ما استوار گردانید و ما را با روزی های پاکیزه (انواع غذاهای حیوانی و نباتی) پرورش داد و به بخشش خود توانگرمان ساخت و به نعمت خود، ما را سرمایه (زندگی) بخشید.2
همچنین امام درخواست می کند:
بار خدایا! چه بسیار ابرهای ناگواری و گرفتاری که آنها را از من گشودی (دور ساختی) و ابرهای نعمت که آنها را بر من باراندی و جوی های رحمت و مهربانی که آنها را پهن کردی و عافیت و تندرستی که آن را بر من پوشاندی و چشم های فتنه که آنها را کور گردانیدی و پرده های اندوه هایی که آنها را برداشتی. همه آنها از روی نعمت بخشی و احسان از سوی تو است.3
از پی آمدهای مهم این روش، شناخت بیشتر خداوند و نیز انگیزه سپاس از خداوند است. امام سجاد علیه السلام در نخستین دعای صحیفه ـ با یادآوری نعمت های الهی ـ در قبال این همه نعمت که خداوند به انسان بخشیده، سپاس گزاری به درگاه الهی را وظیفه انسان دانسته و می فرماید:
سپاس خدایی را سزاست که اگر شناخت سپاس گزاری خود را در برابر نعمت های مدامی که برای آزمایش به ایشان داده و بخشش های پیوسته ای که برای آنها تمام گردانیده است، باز می داشت، هر آینه، نعمت هایش را مصرف می کردند و او را سپاس نمی گزاردند؛ روزی فراوان و فراخ او را می خوردند و شکرش را به جا نمی آوردند. اگر چنین می بودند، از حد انسانیت به مرز حیوانیت روی می آوردند و چنان بودند که خداوند در کتاب استوار خود وصفشان فرموده است: ایشان (ناسپاسان) جز مانند چارپایان نیستند، بلکه گمراه ترند.4
بنابراین، سرآغاز انسانیت انسان از اینجاست که از غفلت خارج شود و به مرحله آگاهی گام بگذارد و متوجه باشد که تمام نعمت هایی که در اختیار دارد، عنایت الهی است. ازاین رو، به حکم عقل، انسان باید در مقابل چنین منعمی سپاس گزار باشد. پس تا انسان از غفلت خارج نشود، در واقع، هنوز داخل محدوده انسانیت نشده است، بلکه مسیر سقوط را می پیماید و از حیوان پست تر است.
این روش تربیتی از آن جهت که در انسان برای عمل، انگیزه ایجاد می کند، می تواند یک روش گرایشی به شمار آید و از آن جهت که منشأ تحرک و نشاط، شناخت و آگاهی انسان است، یک روش شناختی شمرده شود.

یکی دیگر از روش های تربیتی در صحیفه سجادیه، روش «استقلال الخیر و استکثار الشر» است؛ یعنی انسان باید خوبی هایش را (هر چند زیاد باشد)، ناچیز بشمارد و بدی هایش را (هر چند کم باشد)، زیاد و سنگین بداند.
این روش بر اصل کمال خواهی مبتنی است؛ زیرا انسان کمال خواه با کم شمردن کارهای نیک خود و زیاد دانستن کوچک ترین اشتباه و گناهش، درصدد انجام دادن کارهای پسندیده و جبران اشتباه خویش برمی آید و این گامی در رسیدن به رشد و کمال انسان است.
اثر تربیتی این روش آن است که انسان با کم شمردن خوبی ها، انگیزه انجام هر چه بیشتر رفتار شایسته را پیدا می کند و از خودپسندی نیز دور می ماند. همچنین با زیاد شمردن گناهان، انگیزه ترک گناه در انسان پدید می آید و سبب می شود که انسان کمتر گناه کند. این روش تربیتی از جهت ایجاد انگیزه در انسان، یکی از روش های گرایشی به شمار می آید.
امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق، این روش را از خداوند درخواست می کند و آن را یکی از صفات نیکوی صالحان و پرهیزگاران برمی شمارد:
وَ حَلِّنی بِحِلْیَةِ الصّالحِینَ وَ اَلبِسْنی زِینَةَ المُتَّقِینَ فی... اسْتِقلالِ الخَیرِ وَ اِنْ کَثُرَ مِنْ قَولی وَ فِعْلی وَ استِکثارِ الشَّرِّ وَ اِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلی وَ فَعلِی.1

از روش های اصلاح و تربیت در صحیفه سجادیه، روش «توبه»1 است. امام سجاد در دعاهای زیادی از جمله دعای سی و یکم صحیفه سجادیه که به توبه اختصاص دارد و نیز در دعاهای دیگری مانند: دعای «طلب مغفرت»،2 دعای «طلب عفو»3 و دعای «پناه بردن به خدا»4 به این روش اشاره دارد. ایشان در یک مورد، به روشنی، توبه را مایه صلاح و رفع فساد در انسان ها معرفی می کند و می فرماید: «یا مَن استَصْلَحَ فاسِدَهُمْ بالتَّوبَةِ؛ ای آن که بندگان تبه کار را به وسیله توبه اصلاح کرده ای».5
به فرموده امام سجاد علیه السلام، توبه نوعی توفیق الهی است6 که فرد گناه کار از طریق آن به غفران الهی پناه می برد تا حالت آمرزش خواستن واقعی را دریابد و دل خود را پاک سازد.7 این گونه است که بر ترک آنچه از او سر زده است، راسخ می شود. آن گاه تقصیر گذشته را تلافی می کند و از دوری درگاه الهی به نزدیکی باز می گردد:
اَلّلهُمَّ إنّا نَتُوبُ الیک... تَوْبَةَ مَنْ لا یَنْطَوی علی رُجُوعٍ الی ذَنْبٍ، وَ لا یَعُودُ بَعْدَها فی خطیئَةٍ، تَوْبَةً نَصُوحا خَلَصَتْ مِنَ الشَّکِ وَ الارتِیابِ، فَتَقَبَّلها مِنّا، وَ ارْضَ عَنّا، وَ ثَبّتنا عَلَیها.8
بار خدایا! به سوی تو باز می گردم و توبه می کنم؛ توبه کسی که رجوع به گناهی را در دل نمی گذارد و پس از توبه در گناهی بازنمی گردد. توبه خالصی که از شک و دودلی پاکیزه باشد. پس آن را از ما قبول فرما و از ما خشنود شو و ما را بر آن پابرجا گردان.
فلسفه تشریع توبه در نظام تربیتی اسلام، رهایی از هلاکت به سبب گناه و نجات از تباهی است؛ زیرا توبه، وسیله رستگاری و مقدمه دست یابی به سعادت است. افزون بر آن، توبه، وسیله حفظ روح امیدواری در انسان است؛ چنان که امام سجاد علیه السلام در نیایش خود می گوید:

یکی دیگر از روش های تربیتی در صحیفه سجادیه در زمینه جنبه شناختی انسان، سفارش به «ذکر و یاد خدا»1 است. این روش تربیتی مبتنی بر اصل «تذکر» است؛ زیرا گاه توجه انسان به خداوند به سبب درگیری اش در فراز و نشیب های زندگی و غفلت و فراموشی کم می شود. ازاین رو، با یادآوری می توان توجه به خدا را در دل او زنده کرد. بنابراین، روش تربیتی «ذکر خدا»، بیشتر یک روش شناختی به شمار می آید.
حقیقت ذکر، همان «توجه قلبی» است. به بیان دیگر، حقیقت ذکر، چیزی جز «همواره به یاد خدا بودن نیست. همواره متوجه مسئولیت و تعهد بودن؛ در همه جا خدا را حاضر و ناظر دانستن؛ در کنار همه چیز، خدا را دیدن؛ نسبت به تمام اعمالمان، خدا را «بصیر» دانستن؛ نسبت به همه حرف هایمان، او را «شنوا» دانستن؛ خود را در همه حال در محضر «اللّه » دیدن و...»،2 معنای واقعی ذکر، خداست که سازنده انسان است.
این روش در نظام تربیتی صحیفه به عنوان عامل بازدارنده از انحراف و اشتباه، نقش بسیار مهمی دارد. انسانی که خدا را بر رفتار خود ناظر و بر گفتار خود شنوا بداند و در همه جا و در همه حال، خود را در محضر خدا ببیند، مراقب رفتارهای خود خواهد بود تا کار ناشایستی از او سر نزند. بنابراین، یاد خدا یکی از روش های بسیار خوب برای اصلاح رفتار انسان است. آثار مهم تربیتی که این روش در پی دارد، عبارتند از: