در مقابل گروه بالا، از دوستی و ارتباط با انسان های بدکردار و کسانی که از مسیر فرمان بری خداوند بیرون هستند، نهی شده است : «وَ أَلْبِسْ قَلْبِی الْوَحْشَةَ مِنْ شِرارِ خَلْقِکَ ؛ (بار خدایا) دلم را از افراد بد مخلوق خویش (گنه کاران ) برهان».1
«وَ لا مُجامِعَةَ مَنْ تَفَرَّقَ عَنْکَ ؛ و چنان مکن که با آنان که از تو بریده اند، بپیوندم».2
در برداشتی کلی ، تمام کسانی را که از مسیر فرمان خداوند بیرون هستند، می توان جزو افرادی دانست که از دوستی و هم صحبتی با آنها نهی شده است و چنین افرادی همان بندگان گنه کار هستند که به «شرار خلق» تعبیر شده اند.
در دعاها بعضی ویژگی های این افراد، برجسته تر بیان شده است که باید به آنها دقت شود:

یک ـ دشمنان پیامبر و اهل بیت علیهم السلام
(وَأَعِذْنِی وَذُرِّیتی ) مِنْ شَرِّ کُلِّ ّ مَنْ نَصَبَ لِرَسُولِکَ وَلِأَهْلِ بَیتِهِ حَرْباً مِنَ الْجِنِّ وَ الْاِنْسِ .3
(بارخدایا! من و فرزندانم را) از شر هر جن و انسی که برای پیامبرت و خاندانش جنگی (دشمنی ) برپا کرده و آشکار ساخته ... (پناه ده ).

دو ـ بدعت گذاران
(وَ أَکْمِلْ ذلِکَ لِی ) وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ .4
و مرا (ای خدا در این صفات متقین) با فروگذاشتن اهل بدعت... ( به کمال مطلوب برسان).

سه ـ گروه های منحرف
(وَ رَفْضِ ) مُسْتَعْمِلِ الرَّأْی الْمُخْتَرَعِ.5
و مرا (ای خدا در این صفات متقین) در طرد پیروان باورهای از خود درآورده کسان... به کمال مطلوب برسان.
بنا بر این حدیث، انسان باید با افرادی که انواع مدها، لباس ها و اندیشه های انحرافی نظیر بهاییت را تبلیغ می کنند، هرگز رابطه برقرار نسازد.

چهار ـ خوش گذران
(وَ أَعِذْنِی وَ ذُرِّیتِی ) مِنْ شَرِّ کُل ِّ مُتْرِفٍ حَفِیدٍ.6
(بار خدایا! من و فرزندانم را) از شر هر خوش گذران غرق در ناز و نعمت پناه ده .
«مترف» کسی است که در لذت ها و شهوت های دنیا غرق شده است ؛ کسی که خوش گذرانی می کند و نعمت زیاد او را مغرور ساخته است .7
دوستی با افرادی که غرق خوش گذرانی و نعمت های این جهانی هستند، به سبب غرورشان پسندیده نیست؛ زیرا بیم آن می رود که دوست را نیز به این وادی بکشانند.

پنج ـ زشت سیرتان
امام سجاد علیه السلام خطاب به یکی از فرزندانش فرمود:
یا بُنَی ََّ! انْظُرْ خَمْسَةً فَلاتُصاحِبْهُمْ وَ لا تُحادِثْهُمْ وَ لا تُرافِقْهُمْ فِی طَرِیقٍ ، فَقالَ یا أَبَةِ مَنْ هُمْ ؟ قالَ علیه السلام : اِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الکَذّابِ ، فَإِنَّهُ بِمَنْزِلَةِ السَّرابِ یقرِّبُ لَکَ الْبَعِیدَ وَ یبَعِّدُ لَکَ الْقَریبَ وَ اِیاکَ وَ مُصَاحَبَةَ الْفاسِقِ فَإِنَّهُ بایعَکَ بِأُکْلَةٍ أَوْ أَقَلَُ ّ مِنْ ذلِکَ وَ إِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْبَخِیلِ فَإنَََّهُ یخْذُلُکَ فِی مالِهِ أَحْوَجَ ما تَکُونُ إِلَیهِ . وَ إِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ یریدُ أَنْ ینْفَعَکَ فَیضُرُّکَ وَ إِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْقاطِعِ لِرَحِمِهِ فَإِنِّی وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِی کِتاب ِ اللهِ.8
ای فرزندم ! مواظب پنج گروه باش و با آنان هم نشینی و گفت وگو و دوستی در راهی (و در جهت اهدافت ) مکن! فرزندش گفت : پدرم اینان چه کسانی هستند؟ امام فرمود: برحذر باش از هم نشینی با فردی که بسیار دروغ می گوید؛ زیرا او به منزله سرابی است که راه دور را برای تو نزدیک نشان می دهد و راه نزدیک را برای تو دور جلوه می دهد و از هم نشینی فرد فاسق دوری کن ؛ زیرا بر سر یک لقمه و یا کمتر از آن بر سر تو معامله می کند و از هم نشینی با بخیل و خسیس بپرهیز؛ زیرا او در نهایت حاجت تو به وی، تو را واگذارد. از هم نشینی فرد احمق بپرهیز؛ زیرا او می خواهد به تو سود رساند، ولی ضرر می زند. از هم نشینی با قاطع رحم بپرهیز؛ زیرا در کتاب خداوند (قرآن ) او ملعون معرفی شده است .

امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَ أَکافِی مَنْ قَطَعَنِی بِالصِّلَةِ؛ (بار خدایا! مرا توفیق ده...) با آن کس که رشته مودّت بریده است، بپیوندم.»1 امام این توصیه را درباره خویشاوندان نمی کند، ولی یکی از موارد برجسته آن ، خویشاوندان است. امام صادق علیه السلام به نقل از پیامبر فرمود: «لا تَقْطَعْ رَحِمَکَ وَ إِنْ قَطَعَکَ؛ با خویشاوندانت قطع رحم نکن ، اگرچه آنان با تو قطع رابطه کردند».2
پیامبر اسلام فرمود:
أَلا أَدُلُّکُمْ عَلی خَیرِ أَخْلاقِ أَهْلِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ : مَنْ عَفا عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ وَصَلَ مَنْ قَطَعَهُ وَ یعْطِی مَنْ حَرَمَهُ .3
آیا شما را به بهترین اخلاق اهل دنیا و آخرت خبر دهم : کسی که فردی را که به او ظلم کرده است، ببخشاید و با آن کس که با او قطع رابطه کرده، ارتباط برقرار سازد و به کسی که او را محروم کرده است، عطا و بخشش کند.
قطع رحم پی آمدهایی دارد که دو مورد آنها را بیان می کنیم :

الف) وبال در دنیا
امام علی علیه السلام فرمود:
ثَلاثُ خِصالٍ لایمُوتُ صاحِبُهُن َّ حَتّی یری وَ بالَهُن َّ: اَلْبَغْی وَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ وَ الْیمِینُ الْکاذِبَةُ .4
سه خصلت است که صاحب آن نمی میرد تا وبال و سنگینی آن را در این دنیا ببیند: ستم، قطع رحم و قسم دروغ .

ب) بی ایمانی
قطع رحم ، بی ایمانی را به دنبال دارد. در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است : «ما آمَنَ بِاللهِ مَنْ قَطَعَ رَحِمَهُ؛ کسی که قطع رحم کند، به خدا ایمان نیاورده است ».5
صله رحم مستحب است در صورتی که به مرز قطع رحم نرسد، و ملاک قطع رحم آن است که خویشاوندان از این قطع ارتباط ناراحت شوند.
س: فردی از مقام معظم رهبری پرسیده بود که برادرش مقید به مسائل شرعی نیست، از ماهواره استفاده می کند و این فرد نگران تربیت فرزندان خویش در این ارتباط است. آیا جایز است با او قطع رحم نمایم؟
ج: قطع رحم حرام است، ولی صله رحم منحصر در دیدوبازدید نیست، بلکه از راه های دیگر (مانند تلفن، نامه و امثال آن) نیز محقق می شود.6
براین اساس، باید دقت کرد که نیازی نیست انسان به دلیل برخی مسائل مانند پرداخت نکردن خمس، دیدوبازدید خود را قطع کند.
بنا بر استفتایی از مراجع تقلید:
س: رفت وآمد با خانواده ای که خمس پرداخت نمی کنند، چه حکمی دارد؟
ج: معاشرت با آنان اشکال ندارد و اگر یقین نداشته باشد به غذای آنها خمس تعلق گرفته، خوردن آن نیز جایز است و چنانچه احتمال تأثیر بدهد، آنان را ارشاد کند.7

درباره اینکه چه کسی شایستگی دوستی را دارد و با چه کسانی نباید دوستی کرد، می توان با معیاری کلی از صحیفه سجّادیه پاسخ داد. امام سجاد علیه السلام می فرماید:
وَهَبْ لِی الْأُنْسَ بِکَ وَ بِأَوْلیائِکَ وَ أَهْلِ طاعَتِکَ . 1
و دوستی و خوگرفتن به خود و دوستانت و کسانی را که از فرمان هایی اطاعت می کنند، به من ببخش .
در این دعا، با سفارش به دوستی با اولیای الهی و آنان که از دستورهای الهی پیروی می کنند، این دوستی، هم ردیف با دوستی خداوند خوانده شده است . پس انسان باید به دنبال دوستی با کسانی باشد که با انجام واجبات الهی و ترک کارهایی که خدا نهی کرده است، او را اطاعت می کنند.
امام سجاد علیه السلام در دعاها و احادیث دیگری نیز همین مضمون را بیان می کند: «أَسْئَلُکَ حُبَّکَ وَ حُب ََّ مَنْ یحِبُّکَ ؛ خدایا! از تو محبّت به خودت و محبّت به کسانی که تو را دوست دارند، مسئلت می کنم. »2 به یقین، کسی خدا را دوست دارد که در فرمان برداری او کوشا است.
نقل است نافع بن جبیر از امام سجاد علیه السلام پرسید: چرا با اقوام و انسان هایی از طبقه پایین جامعه هم نشینی می کنید ؟ امام سجاد علیه السلام در پاسخ می فرماید: «إنِِّی اُجالِسُ مَنْ أَنْتَفِعُ بِمُجالَسَتِهِ فِی دِینِی؛ من با کسانی هم نشینی می کنم که از هم نشینی با آنان به دینم سودی برسد.»3 و کسی در دین به انسان سود می رساند که اهل عمل و طاعت باشد و صحبت و هم نشینی با او معارف دینی انسان را رشد دهد.
در حدیثی دیگر، امام سجاد علیه السلام ، دوست رستگار و شایسته را از خوشبختی های انسان برمی شمرد:
مِنْ سَعادَةِ الْمَرْءِ أَنْ... یکُونَ خُلَطآؤُهُ صالِحِین َ... . 4
از جمله موارد خوشبختی انسان آن است که دوستانی صالح و شایسته داشته باشد.

حضرت سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد که فرزندانش و فرزندان تمام مسلمانان ، مطیع پدر و مادر باشند و سزاوار «عاق والدین» نباشند:
مُطِیعِین َ غَیرَ عاصِینَ وَ لا عاقِّینَ و لامُخالِفِینَ وَ لاخاطِئِینَ .1
و (در انجام دستور، مرا ) فرمان بر قرار ده ، نه گناهکار و نه بدکننده و مخالفت کننده و خطاکار.
امام در دعا برای پدر و مادر از خداوند می خواهد که مبادا عاق والدین شود :
... وَ لا تَجْعَلْنِی فِی أهْلِ الْعُقُوقِ لِلْآباءِ وَ الْأُمَّهاتِ یوْمَ تُجْزی کُل ُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ هُمْ لایظْلَمُونَ .2
... و مرا روزی که هر نفسی به آنچه کرده است، جزا داده می شود، درحالی که به آنها ستم نمی شود، در جرگه کسانی قرار مده که با پدران و مادران بدرفتاری کرده و آنها را آزرده اند.
عاق والدین چیست و حد و مرز آن کجاست ؟ عقوق، از نظر لغوی به معنای شکافتن و بریدن است و عقوق والدین به معنای نافرمانی از پدر و مادر، بی احترامی به آنان، کوچک شمردن و قطع ارتباط با آنها و هر کاری است که موجب آزار آنان شود.
عاق والدین کسی است که با برخوردهای ناشایست زمینه نگرانی و نارضایتی آنان را فراهم سازد.3 در روایات ، درباره عاق والدین حدیث هایی آمده است که مرز، مصداق و نتیجه آن را بیان می کند.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
أَدْنَی الْعُقُوقِ «أُفٍّ » وَ لَوْ عَلِمَ اللهُ (عَزَّوَجَل َّ) شَیئاً اَهْوَنَ مِنْهُ لَنَهی عَنْهُ . 4
پایین ترین مرتبه عقوق «اف » است و اگر خداوند در علمش چیزی پایین تر و پست تر از این بود، از آن نهی می کرد.
ایشان در مورد مصداق های عقوق می فرماید:
مِنَ الْعُقُوقِ أَنْ ینْظُرَ الرَّجُلُ إِلی وَالِدَیهِ فَیحِدَّ النَّظَرَ إِلَیهِما. 5
از موارد عقوق و نافرمانی والدین ، آن است که انسان به آنان خیره نگاه کند.
معیار کلی در تحقق عقوق والدین آن است که پدر و مادر آزار بینند و این ممکن است به شیوه های مختلف صورت بگیرد. البته همان گونه که پیش از این گفتیم، در انجام واجبات و ترک محرمات، دستور خداوند مقدّم بر دستور والدین است و این موارد استثنا شده اند.
عاق والدین پی آمدهای دنیوی و اخروی فراوانی دارد که به یک نمونه بسنده می کنیم. امام هادی علیه السلام می فرماید: «اَلْعُقُوقُ یعَقِّبُ الْقِلَّةَ وَ یؤَدِّی اِلَی الذِّلَّةِ ؛ نافرمانی والدین ، تنگ دستی در پی دارد و به ذلت می کشاند».6
بجاست دلیل حرام بودن نافرمانی پدر و مادر را با استفاده از حدیثی از امام رضا علیه السلام بیان و روشن کنیم که این گناه چه آثار ویرانگری بر فرد، خانواده و اجتماع می گذارد:
خداوند عقوق والدین را حرام فرمود؛ زیرا فرزندان را از احترام به فرمان خدا و احترام به پدر و مادر بازمی دارد؛ کفران نعمت انجام می گیرد؛ (پدر و مادر از نعمت های بزرگ الهی اند.) سپاس گزاری از میان می رود؛ موجب کمی و نابودی نسل بشر می شود؛ احترام و حق بینی نسبت به ایشان کاستی می یابد؛ قطع رحم می شود (و خانواده ها از هم می پاشند)؛ پدر و مادرها از فرزنددار شدن دل سرد می شوند و بی میلی آنان نسبت به تربیت فرزند را در پی دارد.7

اگر پدر و مادر به فرزند، ستم و او را اذیت کردند، آیا فرزند حق دارد که به بهانه عدالت ، از آنان انتقام بگیرد؟
امام سجاد علیه السلام بعد از آنکه فرض ستم یا تباه کردن حق والدین را مطرح می کند، این گونه پاسخ می دهد:
فَهُما أوْجَبُ حَقًّا عَلَی َّ وَ أقْدَمُ إحْساناً إلَی، وَ اعْظَمُ مِنَّةً لَدَی َّ مِنْ انْ اُقاصَّهُما بِعَدْلٍ اوْ اجازِیهُما عَلی مِثْلٍ ... .1
زیرا حق ایشان بر من واجب تر و نیکی شان به من دیرین تر و نعمتشان بیش از آن است که من بخواهم آنها را به عدل و داد، قصاص یا مقابله به مثل کنم... .

فروتنی در برابر والدین اهمیت زیادی دارد که یکی از جلوه های ویژه آن نرم خویی است. امام سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد که با پدر و مادر نرم خو باشد و در نهایت تواضع ، با آنان صحبت و رفتار کند:
أللَّهُم َّ خَفِّضْ لَهُما صَوْتِی وَ أطِبْ لَهُما کَلامِی وَ ألِنْ لَهُما عَرِیکَتِی .1
بار خدایا! صدایم را در برابر ایشان آهسته و سخنم را خوشایند و خویم را نرم گردان .
امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه «وَاخْفِض ْ لَهُمَا جَنَاح َ الذُّل ِّ مِن َ الرَّحْمَة ِ» (اسراء:24) می فرماید:
لا تَمْلَأ عَینَیکَ مِنَ النَّظَرِ إِلَیهُما إِلاّ بِرَحْمَةٍ وَ رِقَّةٍ وَ لاتَرْفَعْ صَوْتَکَ فَوْقَ أصْواتِهِما وَ لایدَکَ فَوْقَ أیدِیهِما و لا تَتَقَدَّمْ قُدّامَهُما.2
خیره به آنها نگاه نکن، مگر از روی محبت و صدایت را از آنان بلندتر نکن و دستت را بالای دست آنان مبر (کاری را از آنان جلوتر انجام نده ) و قدمت از آنان جلوتر نباشد.
از این فراز استفاده می شود که نه فقط فحش دادن ، کتک زدن و دیگر بی احترامی ها به والدین ممنوع است، بلکه به تعبیر قرآن کریم ، باید با سخن لطیف و بزرگوارانه با آنان سخن گفت. این نکته از نظر معنا به این آیه نزدیک است:
... فَلاَ تَقُل لَهُمَا اُف ٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُلْ لَهُمَا قَوْلاً کَرِیماً. (اسراء: 23)
... به آنان اف نگو (کمترین اهانتی به آنها روا مدار) و بر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف و بزرگوارانه به آنها بگو.

در فرهنگ اسلامی ، به مهربانی و محبت به مؤمنان بسیار سفارش شده ، ولی نسبت به پدر و مادر تأکید شده است . امام سجاد علیه السلام در دعا برای والدینش می فرماید:
وَ اعْطِفْ عَلَیهِما قَلْبِی وَ صَیرْنِی بِهِما رَفِیقاً وَ عَلَیهِما شَفِیقاً. 1
و قلبم را به هر دو مهربان ساز و مرا نسبت به هر دو خوش رفتار و دل سوز قرار ده.
لزوم مهربانی به والدین در روایات دیگر امامان نیز تأکید شده است . امام باقر علیه السلام می فرماید:
أرْبَعٌ مَنْ کُن َّ فِیهِ بَنی اللهُ لَهُ بَیتاً فِی الْجَنَّةِ : مَنْ آوَی الْیتِیمَ ، وَ رَحِم َ الضَّعِیفَ وَ أشْفَقَ عَلی والِدَیهِ وَ رَفَقَ بِمَمْلُوکِهِ. 2
چهار خصلت است که اگر در کسی باشد، خداوند برایش خانه ای در بهشت بنا می نهد: کسی که به داد یتیمی برسد؛ به فرد ضعیفی مهربانی کند؛ بر والدینش شفقت بورزد و با زیردستانش دوستی کند.

فرزند باید از دستورهای پدر و مادر پیروی کند، تا آنجا که اگر فرزند را از انجام عمل مستحبی بازدارند و این عمل مستحب موجب آزار یکی از آن دو شود، حرام است. به فتوایی از مقام معظم رهبری توجه کنید:
س: اگر والدین در اعمال مستحبی مثل رفتن به جمکران و... مانع انسان شوند یا به طور کلی در مسئله ای مخالفت کنند و یا به کاری اصرار داشته باشند، اطاعت از آنها واجب است؟
ج: اطاعت از والدین واجب نیست، لکن اذیت کردن آنان حرام است مگر در انجام واجبات و ترک محرمات.1
توضیح: ممکن است یکی از والدین از فرزند بخواهد به جای آب، شربت بخورد، ولی فرزند می داند که با نافرمانی در این مورد، او اذیت نمی شود. اگرچه عمل به توصیه پدر یا مادر مطلوب است، با این سرپیچی، کار حرامی را مرتکب نشده است، ولی اگر احتمال اذیت شدن والدین را بدهد، باید اطاعت کند. پس باید توجه داشت که اگر خواسته ما نیز موجب نارضایتی پدر و مادر باشد، شایسته است خواسته آنان را مقدّم بداریم ، چنان که امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
... حَتّی أوثِرَ عَلی هَوای هَواهُما وَ أَقَدِّمَ عَلی رِضای رِضاهُما.2
... (بارخدایا توفیقم ده) تا خواسته آنها را بر آرزوی خود برگزینم و خشنودی ایشان را بر خشنودی خویش مقدّم دارم.
در این دستور، فقط یک مورد، استثنا شده و آن زمانی است که حرف پدر و مادر با سخن خداوند مخالفت داشته باشد و انجام امر والدین به ترک عمل واجب یا ارتکاب حرام منجر شود. در این مورد، فرزندان باید با احترام به والدین از دستور الهی سرپیچی نکنند، چنان که امام رضا علیه السلام می فرماید:
بِرُّ الْوالِدَینِ واجِبٌ وَ اِنْ کانا مُشْرِکَینِ ، وَ لا طاعَةَ لَهُما فِی مَعْصِیةِ الْخالِقِ .3
نیکی به پدر و مادر واجب است اگرچه مشرک باشند، ولی در معصیت خالق ، از آنان نباید اطاعت کرد.
امام سجاد علیه السلام لزوم پای بندی به دو خصلت نیکی به پدر و مادر و اطاعت از آنها را این گونه بیان می کند:
أَللَّهُم َّ اجْعَلْنِی أَهابُهُما هَیبَةَ السُّلْطانِ الْعَسُوفِ وَ أَبَرُّهُما بِرَّ الْأُمِ ّ الرَّئُوفِ .4
بار خدایا! چنانم کن که هیبت و شکوه پدر و مادرم، همچون شکوه پادشاهان مستبد و خودکامه در دلم جای گیرد و حال آنکه با آنان چون مادری مهربان باشم.
در این فراز، امام به دو کار به ظاهر ضد هم اشاره کرده است تا ضمن آنکه هیبت آنان مانند یک پادشاه در نظرم باشد، مانند فردی بسیار مهربان با والدینم رفتار کنم. این مطلب بسیار زیبا بیان شده و نشان دهنده نهایت اهمیت دو طرف است ؛ یعنی توجه به هیبت و احترام به پدر و مادر و نوعی فاصله گرفتن از ایشان و درعین حال، با آنان بسیار مهربان بودن و به آنها نزدیک شدن.
در فرازی دیگر، شوق فراوان در نیکی به والدین و اطاعت از آنان را با جمله هایی بسیار زیبا و آکنده از محبت بیان می کند:
وَ اجْعَلْ طاعَتِی لِوالِدَی وَ بِرِّی بِهِما أَقَرَّ لِعَینِی مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنانِ وَ أثْلَجَ لِصَدْرِی مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْانِ. 5
بار خدایا! فرمان برداری از پدر و مادر و نیکی و مهربانی مرا در حق ایشان برای من شادی بخش تر از به خواب رفتن بی خوابی کشیدگان و آب سرد نوشیدن جگرسوختگان گردان... .
امام سجاد علیه السلام با این تشبیه ، اهمیت و لزوم اطاعت و نیکی به والدین را بیان می کند که این خدمت باید از نوشیدن آب برای انسان تشنه و خواب به چشمان انسان خسته لذت بخش تر باشد.
نکته ای که باید دقت کرد، این است که اگر به پدر و مادر خود نیکی کردیم، نباید آن را دستاویز منت نهادن و مغرور شدن قرار دهیم.
امام سجاد علیه السلام می فرماید:
... وَ أسْتَکْثِرُ بِرَّهُما بِی وَ إِنْ قَل َّ وَ أسْتَقِل ُّ بِرِّی بِهِما وَ إِنْ کَثُرَ.6
... و نیکویی شان را درباره خود، هرچند اندک باشد، بسیار شمارم و نیکویی خود را درباره آنها هرچند بسیار باشد، کم بدانم.

یکی از مهم ترین وظایف فرزندان در برابر پدر و مادر نیکی به آنهاست که در آیات و روایات بسیار به آن سفارش شده است. به روایت زیر توجه کنید:
ابن مسعود می گوید از پیامبر اسلام پرسیدم : کدام عمل نزد خداوند محبوب تر است ؟ فرمود: نماز در وقت آن . گفتم : سپس چه عملی ؟ فرمود: نیکی به والدین . پرسیدم : بعد چه عملی ؟ فرمود: جهاد در راه خدا.1
نیکی به پدر و مادر نمونه های فراوان دارد:

یک ـ کمک به والدین
از جلوه های نیکی به والدین ، کمک کار بودن برای آنان است. پدر و مادر که عمری برای فرزندان خود زحمت کشیده اند، به ویژه در کهن سالی سزاوار آن هستند که فرزندان یاری شان کنند. امام سجاد علیه السلام در دعا برای فرزندان خود این وظیفه را گوشزد می کند:
أَللّهُم َّ اشْدُدْ بِهِمْ عَضُدِی وَ أَقِمْ بِهِمْ أَوَدِی ... وَ أعِنِّی بِهِمْ عَلی حاجَتِی .2
بار خدایا، بازویم را به وجودشان نیرومند و اختلال امورم را به آنان اصلاح فرما و... به دست آنان در برآمدن نیازم مرا یاری ده.
از امام سجاد علیه السلام نقل است که :
مِنْ سَعادَةِ الرَّجُلِ أَنْ یکُونَ لَهُ وُلْدٌ یسْتَعِینُ بِهِمْ . 3
از خوشبختی های مرد این است که فرزندانی داشته باشد که از آنان در برنامه های زندگی کمک بگیرد.
امام علی علیه السلام می فرماید: «وَ کُنْ حافِظاً لِلْوالِدَینِ وَ ناصِراً؛ و حافظ و یاری کننده پدر و مادر باش «.4
مقصود از پاسداری و یاری رسانی، حفظ وجود پدر و مادر از خطرها ، آسیب ها و حادثه هایی است که سر راهشان وجود دارد و نیز یاری رساندن به آنان در دوران پیری و ناتوانی و حتی یاری رسانی به حفظ آبرویشان.5

دو ـ دعاگویی همیشگی
حضرت امام سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد که مبادا دعا برای پدر و مادر را پس از هر نماز فراموش کند. گویی دعا برای آنان از تعقیبات نماز است. دعا برای پدر و مادر اختصاص به این زمان ندارد، بلکه حضرت در هر ساعتی از شب و روز به یاد آنان بودن را از خداوند می خواهد:
أَللَّهُم َّ لا تُنْسِنِی ذِکْرَهُما فِی أدْبارِ صَلَواتِی وَ فِی إِناً مِنْ آناءِ لَیلِی وَ فِی کُلِّ ساعَةٍ مِنْ ساعاتِ نَهارِی .6
بار خدایا! هیچ گاه در پس نمازهایم و در هیچ یک از لحظه ها و ساعت های شب و روزم، یاد خیرشان را از ذهن و دلم مبر.

سه ـ آمرزش خواهی
رنج های پدر و مادر آن قدر زیاد است که به دلیل نیکی به فرزندان ، سزاوار بخشایش الهی می شوند:
... وَ اغْفِرْ لَهُما بِبِرِّهِما بِی مَغْفِرَة ً حَتْماً. 7
... و ایشان را به سبب خوبی هایی که در حق من داشته اند، مشمول غفران حتمی قرار ده.
فرزند صالح باید برای پدر و مادر خود آمرزش بخواهد و آنان را فراموش نکند. امام صادق علیه السلام می فرماید:
مِیراثُ اللهِ مِنْ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ وَلَدٌ صالِحٌ یسْتَغْفِرُهُ.8
میراث خدا برای بنده مؤمنش ، فرزند صالحی است که برای او آمرزش بطلبد.

احترام و نیکی کردن به پدر و مادر آن قدر در فرهنگ اسلامی اهمیت دارد که در قرآن مجید، بعد از دعوت به توحید، به آن سفارش شده است :
وَ قَضی رَبُّک َ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِِیاه ُ وَ بِالْوَالِدَین ِ إِحْسَاناً. (اسراء: 24)
پروردگارت فرمان قاطع داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید... .
در مقایسه ای کوتاه بین فرهنگ اسلامی و فرهنگ مادی غرب (که متأسفانه تاریکی های آن به کشورهای اسلامی هم رخنه کرده است )، می بینیم که ارزش خانواده در آن کشورها پایین آمده است . نه تنها رابطه عاطفی فرزندان به والدین کم شده، بلکه از آن بدتر، رابطه عاطفی والدین به فرزندان نیز رو به کاهش است ، به گونه ای که عده ای پرورش حیوانات را بر تربیت فرزندان خود ترجیح می دهند.
در این قسمت، با بررسی دعاهای صحیفه سجادیه، اهمیت و جایگاه والای پدر و مادر و لزوم اخلاق پسندیده در برخورد با آنان را تبیین می کنیم .
امام سجاد علیه السلام آن قدر مقام والدین را بالا می داند که برای آشنایی به وظایف خود در مورد آنها، از خداوند یاری می طلبد. این سخن نشان می دهد که ما نیز باید با وظایف و اخلاق پسندیده برخورد با پدر و مادر آشنا شویم:
وُ أَلْهِمْنِی عِلْم َ مُا یجِبُ لَهُما عَلَی إِلْهاماً وَ اجْمَعْ لِی عِلْمِ ذلِک َ کُلِّهِ تَماماً.1
(خدایا) وظیفه ام را نسبت به پدر و مادرم به من الهام کن و همه دانش خدمتگزاری به آن دو را به من بیاموز.
امام سجاد علیه السلام در جای دیگر بیان می دارد که ادای حق پدر و مادر از توان فرزند خارج است :
هَیهَاتَ ما یسْتَوْفِیانِ مِنِّی حَقَّهُما وَ لا أُدْرِکُ ما یجِبُ عَلَی َّ لَهُما وَ لا أَنَا بِقاضٍ وَظَیفَةَ خِدْمَتِهِما.2
نه! هرگز نتوانند همه حقی را که بر گردن من دارند، به تمامی استیفا کنند و من نیز آن سان که شایسته آنهاست، هرگز نتوانم حقشان را بشناسم و هرگز نتوانم حق خدمتشان را به جای آورم .
و با این همه، از خداوند می خواهد که از آنان تشکر کند و به آنان پاداش دهد:
أَللّهُم َّ اشْکُرْ لَهُما تَرْبِیتِی وَ أَثِبْهُما عَلی تَکْرِمَتِی .3
خدایا آنان را به پاس تربیت و پرورش من، پاداش نیکو عطا کن و در برابر گرامی داشت من، از پاداشی شایسته برخوردارشان فرما.
در توضیح شکر خداوند از بندگان باید گفت: «شکر از جانب خداوند، جزا دادن اوست و این به دلیل انجام طاعات خداوند است که با ثواب های بزرگ از جانب پروردگار همراه می شود ».4
پس تشکر خداوند از پدر و مادر اهمیت و جایگاه آنان را می رساند، ولی فرزندان نسبت به والدین چه رفتاری باید داشته باشند؟