اگر رابطه همسایگان و دوستان بر پایه مهر و محبت باشد، باید در سختی ها و گرفتاری ها از هم دلجویی کنند و تا آنجا که می توانند، یاری رسان هم باشند. چه بسا دوستی به دلیل از دست دادن عزیزی به مشکل روحی دچار شود یا به دلیل مشکلی ، به گرفتن وام نیاز داشته باشد. در اینجاست که دوستی واقعی باید انسان را به همدلی با او و سعی در رفع مشکل او بکشاند. این است که امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَأَرِقُ ّ عَلی أَهْلِ الْبَلاءِ مِنْهُمْ رَحْمَةً ؛ و با مهربانی برگرفتارانشان رقت داشته باشم و دلجویی کنم ».1
حضرت علی علیه السلام نیز در وصف دوستان واقعی می فرماید:
لایکُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتّی یحْفَظَ أَخاه ُ فِی ثَلاث ٍ: فِی نَکْبَتِهِ وَ غَیبَتِه ِ وَ وَفاتِهِ .2
دوست ، دوست نخواهد بود، مگر آنکه برادرش را در سه حالت نگه دارد: در هنگام سختی اش ، در غیاب او و پس از مرگش .

انسان مسلمان آنچه را برای خود و خویشان و نزدیکانش می پسندد، برای دیگران به ویژه همسایگان و دوستان نیز می پسندد. امام سجاد علیه السلام این ویژگی را در فراز زیر بیان می کند:
وَ أُوجِبُ لَهُمْ مآ أُوجِبُ لِحامَّتِی وَ أَرْعی لَهُمْ ما أَرْعی لِخَاصَّتِی .1
و آنچه برای خویشاوندان خود می خواهم، برای دوستان و همسایگانم بخواهم و آنچه برای خاصان و نزدیکان خود منظور می دارم، برای ایشان در نظر بگیرم.
ما بهترین امکانات و خالصانه ترین راهنمایی ها و مشاوره ها را برای نزدیکان و به ویژه خانواده خود فراهم می کنیم. پس با دیگران (دوستان و همسایگان) نیز باید این گونه باشیم و آنها را مانند خویشتن بدانیم. امام صادق علیه السلام این امر را یکی از حقوق واجب برادر مؤمن ذکر می کند:
لِلْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ سَبْعَةِ حُقُوقٍ واجِبَةٍ لَهُ مِنَ اللهِ عَزَّ وَ جَل َّ وَ اللهُ سائِلُهُ عَمّا صَنَعَ فِیها... وَأَنْ یحِبَّ لَهُ ما یحِب ُّ لِنَفْسِهِ .2
مؤمن بر گردن دیگر مؤمن هفت حق واجب از خداوند دارد و خداوند از او درباره آنچه در این زمینه انجام می دهد، بازخواست می کند:... (یکی از آنها) آنچه برای خود می پسندد، برای او نیز بپسندد.
برای همسایه نیز تعبیر مشابهی در روایات آمده است . امام صادق علیه السلام می فرماید:
در کتاب امیرالمؤمنین علی علیه السلام خواندم که رسول خدا صلی الله علیه و اله نوشته ای بین مهاجر و انصار و هرکسی از اهل مدینه که به آنها ملحق می شد، می نوشت که این جمله در آن این است :
وَ إِن َّ الجارَّ کَالنَّفْسِ غَیرَ مُضارٍّ وَلاآثِمٍ وَ حُرْمَةُ الجارِّ کَحُرْمَةِ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ.3 همسایه مانند خود انسان است، به اندازه خودش لازم است رعایت حال او شود و از وی حفاظت به عمل آید، مگر همسایه ای که برای همسایه ضرر داشته باشد و در حق همسایه به جرم و جنایت و خیانت آلوده شود و احترام و ارزش همسایه به سان احترام پدر و مادر است .4

پسندیده است دوستان و همسایگان در انجام کارهای نیک، یاری گر هم باشند. هرگاه یکی از همسایگان یا دوستان برای تشکیل جلسه مذهبی یا راه اندازی صندوق قرض الحسنه یا کار خیرخواهانه دیگری تلاش می کند، بر دوستان لازم است او را یاری کنند. امام سجاد علیه السلام می فرماید:
(وَ وَفِّقْهُمْ اَلْأَخْذَ بِمَحاسِنِ أَدَبِکَ فِی ) حُسْنِ مُواساتِهِمْ بِالْماعُون ِ. 1
(بار خدایا آنان را در فراگرفتن اخلاق نیک خود که بندگان را به آن امر فرموده ای ) در خوب کمک کردنشان در کارهای نیک (توفیق ده ).

فخر فروختن به هیچ کس سزاوار نیست، ولی اگر دوستان به هم فخر بفروشند و خودپسندی نشان دهند، رابطه دوستی پایدار نمی ماند. پس لازم است برای گسترش رابطه دوستی ، دوستان و همسایگان با هم فروتن باشند. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَأُلِینُ جانِبِی لَهُمْ تَواضُعاً؛ و با آنان از روی تواضع به نرمی سر کنم».1

از آنجا که دوستان و همسایگان بیشتر با یکدیگر ارتباط دارند، امکان حسدورزی در آنان بیشتر است. گاه ممکن است از رسیدن دوست خود به مقام یا علم یا نعمت ناراحت شوند و آرزو کنند این نعمت از او گرفته شود. این احساس کم کم ریشه های دوستی را سست می کند. ازاین رو، امام سجاد علیه السلام نه فقط نابودی نعمت را برای دوست و همسایه خود نمی خواهد، بلکه می خواهد رسیدن نعمت به دوستان و همسایگان برای ایشان دوست داشتنی شود: «وَ أُحِبُّ بَقاءَ النَّعْمَةِ عِنْدَهُمْ نُصْحاً؛ و خالصانه نعمت همیشگی (روزی و خوشی ) را نزد ایشان دوست بدارم ».1

ارتباط بیشتر با دوستان و همسایگان، ممکن است سبب شود انسان در مواردی به آنان گمان بد ببرد. در این موارد باید دقت کرد اصل بر گمان نیک بردن و تجسس نکردن است. امام سجاد علیه السلام با تأکید بر گمان نیک بردن می فرماید: «وَ أَسْتَعْمِلُ حُسْنَ الظَّن ِّ فِی کافَّتِهِمْ ؛ (بار خدایا! مرا بر آن دارکه) درباره همه دوستان و همسایگانم گمان نیک داشته باشم ».1
گمان نیکو به این معنا نیست که انسان اسرار خود را به آنان بازگوید و آنان را محرم خود قرار دهد؛ چراکه امکان دارد روزی آنان دشمن انسان گردند و رازهای او را فاش سازند. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «لَمْ اَثِقْ بِهِمْ رَبِّ فِی السِّتْرِ عَلَی ََّ؛ پروردگارا! من به ایشان (همسایه و خویشاوند) در رازپوشی بر خود اعتماد نکردم». 2

اگرچه پرده پوشی از رازها و عیب های یکدیگر وظیفه همگان است، این امر بر همسایگان و دوستان که بیشتر از رازهای هم آگاه می شوند، ضروری تر است. امام سجاد علیه السلام بر پرده پوشی همسایگان و دوستان ، چنین تأکید می کند: «وَ کِتْمان ِ أَسْرارِهِمْ وَ سَتْرِ عَوْراتِهِمْ ؛ (بار خدایا! دوستان و همسایگانم را موفق بدار) در پنهان کردن رازهاشان و پوشاندن عیب هاشان ».1
مهربانی دوستان و همسایگان به آنها اجازه نمی دهد، راز و عیب دوست خود را فاش سازند: «وَ أُسِرُّ لَهُمْ بِالْغَیبِ مَوَدَّةً ؛ به خاطر محبت به آنان در غیابشان نیز اسرارشان را مخفی نگه دارم ».2

«وَ مُناصَحَةِ مُسْتَشِیرِهِمْ ؛ (بار خدایا! دوستان و همسایگانم را موفق بدار در) خیرخواهی برای مشورت خواهان ».1
اگر دوستان و همسایگان برای مشورت در کاری به انسان مراجعه کردند، لازم است انسان آنچه را می داند، به آنان بگوید تا بتوانند بهتر تصمیم بگیرند.

«وَ هِدایةِ مُسْتَرْشِدِهِمْ ؛ (بار خدایا! دوستان و همسایگانم را موفق بدار در) راهنمایی راه جویشان ».1
اگر برای دوست یا همسایه انسان یا فرزندان آنان در انتخاب راه درست مشکلی پیش بیاید، دوستان و همسایگان وظیفه دارند با دقت به یاری او بشتابند. همچنین اگر فردی با معارف اصیل دین که مورد نیاز دوستان اوست، آشنایی دارد، سزاوار است به دوستان خود بی منّت آموزش دهد، چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:
وَ الْواجِبُ عَلی أَعْلَمِهِما بِدِینِ اللهِ تَعالی ، أَنْ یزِیدَ صاحِبَهُ مِنْ فُنُون ِ الْفَرائِدِ الَّتِی أَلْزَمَهُ اللهُ بِها. 2
و هرکدام از ایشان که علم او در مسائل دینی بیشتر است، لازم است از دانش های مفیدی که خداوند به او کرامت فرموده است، از دیگری دریغ ندارد.

یکی از موارد مهمی که در اسلام درباره دوستان و همسایگان سفارش شده ، دعاکردن برای یکدیگر است. برای مثال، از خداوند دوری از گناه را برای دیگری بخواهند. امام سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد که نزدیکان و همسایگان از شر شیطان در امان باشند:
وَ اجْعَلْ آباءَنا وَ امَّهاتِنا وَ اوْلادَنا وَ اهالِینا وَ ذَوِی ارْحامِنا وَ قَراباتِنا وَ جِیرانَنا مِنَ الْمُؤمِنِینَ وَالْمُؤْمِناتِ مِنْهُ فِی حِرْزٍ حارِزٍ وَ حِصْنٍ حافِظٍ وَ کَهْفٍ مانِعٍ .1
(بار خدایا) پدران و مادران و فرزندان و قبیله ها و خویشان و نزدیکان و همسایگان ما را از مردان و زنان اهل ایمان از شر او در جای استوار و قلعه نگه دارنده و پناهگاه بازدارنده قرار بده .
در اسلام ، دوستی ، پیوند واقعی میان مؤمنان است و امری ظاهری نیست و به همین سبب ، دعا بخشی از حق برادر بر برادر است ، اگرچه این دعا پنهانی باشد.2

از دوستی و ارتباط با انسان های بدکردار و کسانی که از مسیر فرمان بری خداوند بیرون هستند، نهی شده است : «وَ أَلْبِسْ قَلْبِی الْوَحْشَةَ مِنْ شِرارِ خَلْقِکَ ؛ (بار خدایا) دلم را از افراد بد مخلوق خویش (گنه کاران ) برهان».1
«وَ لا مُجامِعَةَ مَنْ تَفَرَّقَ عَنْکَ ؛ و چنان مکن که با آنان که از تو بریده اند، بپیوندم».2
در برداشتی کلی ، تمام کسانی را که از مسیر فرمان خداوند بیرون هستند، می توان جزو افرادی دانست که از دوستی و هم صحبتی با آنها نهی شده است و چنین افرادی همان بندگان گنه کار هستند که به «شرار خلق» تعبیر شده اند.
در دعاها بعضی ویژگی های این افراد، برجسته تر بیان شده است که باید به آنها دقت شود:

یک ـ دشمنان پیامبر و اهل بیت علیهم السلام
(وَأَعِذْنِی وَذُرِّیتی ) مِنْ شَرِّ کُلِّ ّ مَنْ نَصَبَ لِرَسُولِکَ وَلِأَهْلِ بَیتِهِ حَرْباً مِنَ الْجِنِّ وَ الْاِنْسِ .3
(بارخدایا! من و فرزندانم را) از شر هر جن و انسی که برای پیامبرت و خاندانش جنگی (دشمنی ) برپا کرده و آشکار ساخته ... (پناه ده ).

دو ـ بدعت گذاران
(وَ أَکْمِلْ ذلِکَ لِی ) وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ .4
و مرا (ای خدا در این صفات متقین) با فروگذاشتن اهل بدعت... ( به کمال مطلوب برسان).

سه ـ گروه های منحرف
(وَ رَفْضِ ) مُسْتَعْمِلِ الرَّأْی الْمُخْتَرَعِ.5
و مرا (ای خدا در این صفات متقین) در طرد پیروان باورهای از خود درآورده کسان... به کمال مطلوب برسان.
بنا بر این حدیث، انسان باید با افرادی که انواع مدها، لباس ها و اندیشه های انحرافی نظیر بهاییت را تبلیغ می کنند، هرگز رابطه برقرار نسازد.

چهار ـ خوش گذران
(وَ أَعِذْنِی وَ ذُرِّیتِی ) مِنْ شَرِّ کُل ِّ مُتْرِفٍ حَفِیدٍ.6
(بار خدایا! من و فرزندانم را) از شر هر خوش گذران غرق در ناز و نعمت پناه ده .
«مترف» کسی است که در لذت ها و شهوت های دنیا غرق شده است ؛ کسی که خوش گذرانی می کند و نعمت زیاد او را مغرور ساخته است .7
دوستی با افرادی که غرق خوش گذرانی و نعمت های این جهانی هستند، به سبب غرورشان پسندیده نیست؛ زیرا بیم آن می رود که دوست را نیز به این وادی بکشانند.

پنج ـ زشت سیرتان
امام سجاد علیه السلام خطاب به یکی از فرزندانش فرمود:
یا بُنَی ََّ! انْظُرْ خَمْسَةً فَلاتُصاحِبْهُمْ وَ لا تُحادِثْهُمْ وَ لا تُرافِقْهُمْ فِی طَرِیقٍ ، فَقالَ یا أَبَةِ مَنْ هُمْ ؟ قالَ علیه السلام : اِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الکَذّابِ ، فَإِنَّهُ بِمَنْزِلَةِ السَّرابِ یقرِّبُ لَکَ الْبَعِیدَ وَ یبَعِّدُ لَکَ الْقَریبَ وَ اِیاکَ وَ مُصَاحَبَةَ الْفاسِقِ فَإِنَّهُ بایعَکَ بِأُکْلَةٍ أَوْ أَقَلَُ ّ مِنْ ذلِکَ وَ إِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْبَخِیلِ فَإنَََّهُ یخْذُلُکَ فِی مالِهِ أَحْوَجَ ما تَکُونُ إِلَیهِ . وَ إِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ یریدُ أَنْ ینْفَعَکَ فَیضُرُّکَ وَ إِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْقاطِعِ لِرَحِمِهِ فَإِنِّی وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِی کِتاب ِ اللهِ.8
ای فرزندم ! مواظب پنج گروه باش و با آنان هم نشینی و گفت وگو و دوستی در راهی (و در جهت اهدافت ) مکن! فرزندش گفت : پدرم اینان چه کسانی هستند؟ امام فرمود: برحذر باش از هم نشینی با فردی که بسیار دروغ می گوید؛ زیرا او به منزله سرابی است که راه دور را برای تو نزدیک نشان می دهد و راه نزدیک را برای تو دور جلوه می دهد و از هم نشینی فرد فاسق دوری کن ؛ زیرا بر سر یک لقمه و یا کمتر از آن بر سر تو معامله می کند و از هم نشینی با بخیل و خسیس بپرهیز؛ زیرا او در نهایت حاجت تو به وی، تو را واگذارد. از هم نشینی فرد احمق بپرهیز؛ زیرا او می خواهد به تو سود رساند، ولی ضرر می زند. از هم نشینی با قاطع رحم بپرهیز؛ زیرا در کتاب خداوند (قرآن ) او ملعون معرفی شده است .