قناعت ، انسان را به کفایت و بی نیازی می رساند. در روایات نیز بی نیازی ، نتیجه قناعت معرفی شده است .
از امام باقر یا امام صادق علیه السلام نقل می کنند: «مَنْ قَنَعَ بِما رَزَقَهُ اللهُ فَهُوَ مِنْ أَغْنَی النَّاسِ؛ هرکس به آنچه خدا به او روزی کرده است، قانع باشد، او از بی نیازترین مردمان است ».1
امام سجاد علیه السلام از کمی قناعت به خداوند پناه می برد؛ زیرا در کنار ناشکری در برابر نعمت های خداوند، موجب اظهار نیاز انسان به دیگران می شود: «(أَعُوذُ بِکَ )... مِنْ قِلَّةِ الْقَناعَةِ ؛ (بار خدایا! به تو پناه می برم )... از کمی قناعت ».2
در تعیین مرز قناعت، باید توجه کرد که بخل و سخت گیری بر خانواده ، قناعت نیست، بلکه قناعت، رضایت انسان است به آنچه دارد تا خود را برای کسب پول و ثروت بیشتر به سختی نیندازد.
«قناعت ، ضد حرص است و آن اکتفا به مقدار نیاز و ضرورت از مال و دیگر امور دنیوی است و صفتی نیکو و از بزرگ ترین وسایل رسیدن به سعادت همیشگی است و فرد قانع ، اندیشه ای آرام و دور از اشتغال دارد که آسوده به کارهای خود می پردازد».3
طمع، به معنای تمایل نفس به چیزی از روی آرزوی شدید و آزمندی است .4 حرص، زیاده روی در آزمندی و میل و اراده است 5 و قناعت نکردن ، انسان را به سوی حرص و طمع سوق می دهد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «وَ کُلَّمَا نَقَصَ مِنَ الْقَناعَة ِ زادَ فِی الرَّغْبَةِ؛ هرچه قناعت کمتر باشد، رغبت انسان (حرص و طمع ) زیادتر می شود».6
قناعت اگر در همه امور زندگی (پوشاک ، خوراک ، شهوت، تمایلات نفسانی ، ثروت و...) صورت بگیرد، ریشه طمع و شهوت و هواهای نفسانی قطع می شود و با آسایش خاطر و توجه کامل می توان به امور معنوی پرداخت. 7 در مقابل، حرص و طمع ، انسان را نیازمند می کند تا آنجا که حاضر می شود از آبرو و کرامت نفس بگذرد و به دیگران اظهار نیاز کند، ولی با قناعت ، انسان تا حد ممکن، به اظهار نیاز به دیگران روی نمی آورد.
امام سجاد علیه السلام دوری از طمع و اظهار نیاز به مردم را این گونه توصیف می کند:
رَأَیتُ الْخَیرَ کُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فِی قَطْعِ الطَّمَعِ عَمّا فِی أَیدِی النّاسِ وَ مَنْ لَمْ یرْجُ النّاسَ فِی شَی ءٍ وَ رَدَّ أَمْرَهُ إِلَی اللهِ عَزَّوجَل َّ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ اسْتَجابَ اللهُ عَزَّوَجَل َّ لَهُ فِی کُل ِّ شَی ءٍ. 8
تمام خیر و نیکی را دیدم که در بریدن طمع از دست مردم است و هرکس هیچ امیدی به مردم نداشته باشد و امرش را در هرکاری به خدای ـ عزّوجل ّـ واگذارد، خداوند در هر خواسته ای او را اجابت می کند.
امام سجاد علیه السلام نیز از پیامدهای ویرانگر حرص و طمع، به خداوند پناه می برد و می فرماید: «أَعُوذُبِکَ مِنَ الطَّمَعِ وَ...؛ خدایا! از طمع ورزی ، به تو پناه می برم.»9 و در جای دیگر می فرماید: «وَ اَعِذْنِی... مِنْ َهَلَعِ أهْلِ الْحِرْصِ ؛ خدایا! مرا از حرص آزمندان پناه ده ».10

برای آنکه انسان از اظهار نیاز به دیگران خودداری کند، چه راهی باید برود؟ آیا همین که به کار کردن روی آورد، کافی است؛ یعنی دنبال کار و تجارت بودن او را بی نیاز می کند؟ به نظر می رسد این ، کافی نباشد و افرادی در زندگی با وجود کار کردن باز به اظهار نیاز به دیگران ، ( برای نمونه، درخواست وام برای بهتر کردن خانه خود) روی می آورند. پس باید راه دیگری جست . یکی از مؤثرترین راه های بی نیازی از دیگران، قناعت پیشگی است.
در روایت ها و دعاها، معصومان علیه السلام از خداوند می خواهند که در زندگی در درجه «کفاف» باشند. در صحیفه سجادیه درباره قناعت پیشگی گاهی واژه «کفاف » و گاهی «کفایت » آمده است: «(نَعُوذُ بِکَ )... مِنْ فِقْدان ِ الْکَفافِ ؛ (خدایا! به تو پناه می بریم )... از نیافتن روزی به اندازه نیازمندی ».1
امام سجاد علیه السلام برای رهایی از ذلت دَین داشتن به دیگران نیز می فرماید: «وَ أَجِرْنِی مِنه ُ بِوُسْعٍ فاضِلٍ أَوْ کَفافٍ واصِل ٍ؛ (بار خدایا) مرا به توانگری بسیار یا روزی به اندازه حاجت و نیازمندی (همیشه، از ذلّت دَین ) برهان «.2
پیامبر گرامی اسلام نیز از خداوند درخواست می کند: «أَللّهُمَّ اجْعَلْ قُوتَ آلِ مُحَمَّدٍ کَفافًا؛ خدایا! روزی آل محمد را به قدرکفاف قرار ده...».3
در تعریف کفاف گفته اند: «آن چیزی است که زیادتر از حدش نباشد و به قدر حاجت و نیاز باشد، چنان که صاحبش را از طلب و اظهار نیاز به دیگران بازمی دارد».

آیا اظهار نیاز از سوی فقیر، برای قرض گرفتن و صدقه خواستن ناپسند است؟
اگرچه بی نیازی از مردم فقط در کارهای اقتصادی نیست و در عرصه مقام و... نیز مطرح است ، این لفظ بیشتر در موارد اقتصادی به کار می رود. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَأَغْنِنِی وَ أَوْسِعْ عَلَی َّ فِی رِزْقِکَ ؛ و مرا (از دیگران ) بی نیاز فرما و روزی ات را بر من گشایش ده .»1 و در فرازی دیگر آمده است:
وَ مَنْ تَوَجَّهَ بِحاجَتِهِ إِلی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ أَوْجَعَلَهُ سَبَبَ نُجْحِها دُونَکَ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلْحِرْمانِ وَاسْتَحَق َََّ مِنْ عِنْدِکَ فَوْتَ الْإِحْسان ِ. 2
و هرکس برای حاجت خود به یکی از آفریدگانت روی آورد یا جز تو را سبب برآمدن آن حاجت قرار دهد، به نومیدی گراییده و سزاوار احسان نیافتن از تو گردیده است .
در بعضی فرازها، امام واگذار نکردن امور خود به دیگران را از خداوند می خواهد:
وَ لا تَکِلْنِی إِلی خَلْقِکَ بَلْ تَفَرَّدَ بِحاجَتی وَ تَوَل َّ کِفایتی.3
و مرا به خلق خویش وامگذار، بلکه بی واسطه خواسته ام را برآور و خود، کارساز من باش .
إِنْ وَکَلَتِنی إِلی خَلْقِکَ تَجَهَّمُونِی وَ إِنْ أَلْجَأْتَنِی إِلی قَرابَتِی حَرَمُونِی وَ إِنْ أعْطَوْا أَعْطَوْا قَلِیلاً نَکِداً وَ مَنُّوا عَلَی َّ طَویلاً وَ ذَمُّوا کَثِیراً.4
و اگر مرا به خلق خویش واگذاری ، روی در هم کشند و اگر به اقوامم حوالت دهی، محرومم سازند و اگر عطا کنند، عطایی اندک و پردردسر دهند و بر من منّت فراوان نهند و نکوهش بسیار کنند.

محبت به کودکان و احترام به آنان ، سیره بزرگان دین ماست. درباره پیامبر اسلام نقل است :
کانَ 9 یقْدَمُ مِنَ السَّفَرِ فَیتَلَقّاهُ الصِّبْیانُ فَیقِفُ لَهُمْ. 1
زمانی که رسول اکرم صلی الله علیه و اله از سفری برمی گشت و در راه با کودکان مردم برخورد می کرد، به احترام آنان می ایستاد.
در اهمیت احترام به کودکان همین بس که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله سلام کردن به آنان را یکی از سنت های نیکو معرفی می کرد و می فرمود:
خَمْسٌ لاأَدَعُهُنَّ حَتَّی الْمُماتِ ... وَالتَّسْلِیمُ عَلَی الصِّبْیانِ لِیکُونَ سُنَّةً مِنْ بَعْدِی.2
پنج چیز است که تا لحظه مرگ آنها را ترک نمی کنم ... یکی سلام کردن به کودکان است، تا اینکه پس از من (در میان مسلمانان) سنت شود.

«تَرْکُ مُقابَلَتِهِ عِنْدَ الْخِصامِ؛ از موضع گیری در برابر او بگذری ».۱
به طور طبیعی ، انسانی که عمری از او گذشته است، انتظارهای بیشتری از دیگران دارد و ممکن است به دلیل داشتن این روحیه ، همیشه خود را طلبکار دیگران بداند که گاهی به دشمنی و درگیری می انجامد. امام سجاد علیه السلام می فرماید: «چون احتمال دارد این روحیه ، او را به سمت درگیری با دیگران بکشاند، احترام او اقتضا می کند دیگران با او درگیر نشوند».۲

«وَلا تَسْبِقْهُ إِلی طَریقٍ وَلا تَؤُمَّهُ فِی طَرِیقٍ ؛ و در راه رفتن بر او پیشی نگیری و جلوتر از او قدم برنداری ».۳

«وَلا تَسْتَجْهِلْهُ وَ إِنْ جَهِلَ عَلَیکَ تَحَمَّلْتَ ؛ و با او نادانی نکنی و اگر او با تو نادانی کرد، تو بردباری بورزی ».۴
در برخورد با سالمندان باید مراقب بود کار غیرعقلانی صورت نگیرد و سخنانی بگوید که از انسان خردمند شنیده می شود. اگر ـ به دلیل سن و سال بالا و ضعف نیروهای جسمی و روحی ـ سخن نامربوطی بر زبان او جاری شد که از او انتظار نیست، نباید با او برخورد کند.۵    

پی نوشت ها:

آیا درخواست کردن و کمک مالی خواستن از دیگران ، خوب است یا خیر؟ برای پاسخ به این پرسش، از صحیفه سجادیه کمک می گیریم. حضرت زین العابدین علیه السلام از فقر و تنگ دستی به خداوند پناه می برد: «أَعُوذُ بِکَ مِنْ ضَنْکِ الْمَعاشِ؛ خدایا! به تو پناه می برم از زندگی سخت ».1
حضرت از خداوند می خواهد که زندگی اش با تنگ دستی همراه نباشد: «وَ لا تَجْعَلْ عَیشی کَدًّا کَدّاً؛ و زندگی ام را سخت و دشوار قرار مده .»2 «وَلا أَفْتَقِرَن َّ وَ مِنْ عِنْدِکَ وُسْعِی؛ و بی چیز و نیازمند نگردم که گشایش (زندگی ) من از تو است .»3 و ایمن ماندن از آبروریزی به دنبال فقر را درخواست می کند: «وَ لا تَبْتَذِلْ جاهِی بِالْإِقْتارِ فَأَسْتَرْزِقَ أَهْلَ رِزْقِکَ ؛ و ارجمندی ام را به تنگ دستی خوار مگردان ؛ آن سان که از روزی خورانت روزی بخواهم «.4
همان گونه که دیدیم ، حضرت امام سجاد علیه السلام ، خطر بزرگی را در ثروتمندی گوشزد می کند که مسلمانان باید مراقب آن باشند، درحالی که خواهان زندگی راحت و تجارت پربرکت نیز هستند:
أَلَّلهُم َّ ارْزُقْنِی مِنْ فَضْلِکَ مالاً طَیباً کَثِیراً فَاضِلاً لایطْغِینِی وَ تِجارَةً نامِیةً مُبارَکَةً لاتُلْهِینِی .5
خدایا! از فضلت به من مال پاک و زیاد تمام نشدنی روزی کن که مرا به طغیان واندارد و تجارت پرسود پربرکتی عطا کن که مرا به سرگرم شدن به دنیا واندارد.

سالمندان در روایت ها از جایگاه ویژه ای برخوردارند و احترام به آنان از مصداق های احترام به خداوند برشمرده شده است . امام صادق علیه السلام می فرماید: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: مِنْ اِجْلالِ اللهِ اِجْلالِ ذِی الشَّیبَةِ الْمُسْلِمِ ؛ از مصادیق تکریم خداوند، تکریم انسان پیر مسلمان است.»1 این افراد نزد خداوند ارزش والایی دارند، چنان که از امام سجاد علیه السلام در دعای زیر نقل شده است: «إِلهی ، اَلشَّیبّة ُ نُورٌ مِنْ أّنْوارِکَ فَمُحالٌ أّنْ تُحْرِقَ نُورَکَ بِنارِکَ ؛ خدایا! پیری نوری از انوار وجودت است، پس چگونه نور تو با آتش سوزانده شود».2
امام سجاد علیه السلام در حدیثی، یکی از حقوق کهن سالان را احترام به ایشان می داند و می فرماید: «وَ أَمَّا حَقُّ الْکَبِیرِ، فَإِن َّ حَقَّهُ تَوْقِیرُ سِنِّهِ ؛ حق فرد سال خورده [و کهن سال] آن است که سال خوردگی او را احترام گذاری ».3
این احترام گذاشتن برکت های اخروی و دنیوی فراوانی دارد. انس بن مالک می گوید:
أَوْصانِی رَسُولُ اللهِ9 بِخَمْسِ خِصالٍ فَقالَ فِیهِ وَ وَقِّرِ الْکَبِیرَتَکُن ْ مِنْ رُفَقائِی یوْمَ القِیامَةِ. 4
رسول الله صلی الله علیه و اله مرا به پنج چیز توصیه فرمود. یکی از آنها این بود که به پیرمردان یا پیرزنان امت احترام بگذارید تا در قیامت از دوستان من باشید.
امام سجاد علیه السلام در ادامه حق سال خوردگان ، نمونه هایی از احترام به آنان را نیز بیان می کند:

یکی از مواردی که دوستان و همسایگان نسبت به یکدیگر باید دقت کنند، جویا شدن از حال یکدیگر است؛ یعنی بدانند دیگری در چه وضعیتی به سر می برد. این امر در ادامه دوستی افراد بسیار مهم است که امروزه کم رنگ شده است و برخی دوستان مدت ها از هم خبر ندارند.
یکی از راه های جویا شدن از دوست و همسایه، احسان و هدیه دادن به اوست که امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَ أَنْ نَتَعاهَدَ جِیرانَنَا بِالْإِفْضالِ والْعَطِیة ؛ و با احسان و عطا از همسایگانمان جویا شویم ».1
کار نیک و هدیه دادن اگرچه کوچک باشد، ولی صادقانه و خالصانه ، به دوست و همسایه نشان می دهد که انسان به یاد اوست . امام صادق علیه السلام به تمام افراد نزدیک ، از جمله خویشاوندان و دوستان و همسایگان به دیدار یکدیگر و هدیه دادن سفارش می فرماید:
یا أَهْلَ الْقَرابَةِ تَزاوَرُوا وَلا تَجاوَروُا تَهادّوْا فَإِن َّ الْهَدِیةَ تَسُلُّ السَّخِیمَةَ وَ الزِّیارَةَ تُثْبِتُ الْمَوَدَّةَ .2
ای افراد نزدیک به یکدیگر، به زیارت هم بروید و به هم ستم نکنید و هدیه بدهید؛ زیرا هدیه کینه را از بین می برد و دیدار یکدیگر، مودّت بین شما را پایدار می کند.

«(وَ وَفِّقْهُمْ )... تَعَهُّدَ قادِمِهِمْ ؛ (و آنان را کمک کن ) در تجدید عهد و دیدارِ از سفر رسیده شان ...».1
حدیث زیر اهمیت این کار را در سیره معصومان علیهم السلام نشان می دهد. امام حسن عسکری علیه السلام از پدرانش نقل می کند:
إِنَ ّ رَسُولَ اللهِ لَمّا جاءَهُ جَعْفَرُ بْنُ اَبی طالِبٍ مِنَ الْحَبَشَةِ قامَ إِلَیهِ وَ اسْتَقْبَلَهُ اثْنَتَی عَشْرَةَ خُطْوَةً وَ عانَقَهُ وَ قَبَّلَ ما بَینَ عَینَیهِ «إِلی أَنْ قالَ » وَبَکی فَرَحاً بِرُؤْیتِهِ.2
همانا رسول خدا صلی الله علیه و اله هنگامی که جعفر بن ابی طالب از حبشه نزدش آمد، به سوی او رفت و دوازده گام به سمت او رفت و او را در آغوش گرفت و بین دو چشم او را بوسید (تا آنجا که امام فرمود) و (حضرت رسول ) از دیدنش از روی شوق ، اشک ریخت .

عیادت از بیماران درباره همه مسلمانان ، پسندیده و البته در مورد دوستان و نزدیکان و همسایگان، ضروری تر است : «(وَ وَفِّقْهُمْ )...عِیادَةَ مَرِیضِهِمْ؛ (و آنان را توفیق ده )... در عیادت از بیماران دوستان و همسایگان ».1
عیادت بیماران در اسلام کاری بسیار دقیق است و انسان باید در این کار مواردی را رعایت کند که دو مورد را به عنوان نمونه ذکر می کنیم :

اول ـ کوتاه بودن مدت عیادت
استاد جعفر مرتضی عاملی حدیثی را از حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام نقل می کند که فرمود:
از عیادت هایی که بیشترین اجر را دارد، وقتی است که عیادت کننده از بیمار عیادت کند و نزد بیمار کم بنشیند، مگر موقعی که بیمار بخواهد و دوست داشته باشد که عیادت کننده ، نشستن در کنارش را بیشتر طول بدهد و بیمار این مطلب را (طول جلوس عیادت کننده را) از او درخواست کند.2

دوم ـ هدیه دادن به بیمار
روایت شده است که وقتی حضرت امام صادق علیه السلام خبردار شد گروهی از یارانشان قصد عیادت یکی از دوستداران حضرت را دارند، فرمود: «آیا همراه شما تحفه ای یا هدیه ای یا مقداری از بوی خوش یا قطعه ای از عود هست ؟» جواب دادند: «همراه ما چیزی نیست .» پس امام فرمود:
مگر نمی دانید شخص بیمار آرامش می یابد به وسیله هرچیزی که برای او برده می شود، یعنی بیماری اش بهتر می شود، به خاطر هدیه ای که مردم برای او می فرستند.3

اگر رابطه همسایگان و دوستان بر پایه مهر و محبت باشد، باید در سختی ها و گرفتاری ها از هم دلجویی کنند و تا آنجا که می توانند، یاری رسان هم باشند. چه بسا دوستی به دلیل از دست دادن عزیزی به مشکل روحی دچار شود یا به دلیل مشکلی ، به گرفتن وام نیاز داشته باشد. در اینجاست که دوستی واقعی باید انسان را به همدلی با او و سعی در رفع مشکل او بکشاند. این است که امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَأَرِقُ ّ عَلی أَهْلِ الْبَلاءِ مِنْهُمْ رَحْمَةً ؛ و با مهربانی برگرفتارانشان رقت داشته باشم و دلجویی کنم ».1
حضرت علی علیه السلام نیز در وصف دوستان واقعی می فرماید:
لایکُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتّی یحْفَظَ أَخاه ُ فِی ثَلاث ٍ: فِی نَکْبَتِهِ وَ غَیبَتِه ِ وَ وَفاتِهِ .2
دوست ، دوست نخواهد بود، مگر آنکه برادرش را در سه حالت نگه دارد: در هنگام سختی اش ، در غیاب او و پس از مرگش .