مکتب دعا، باب واسعى است از ابواب رحمت حق که بر بندگان مفتوح گردیده، توجه الوهیت را به این جهان معطوف داشته، بشر شاغل و غافل را از سرگرمى هاى غلط بیدار کرده و با هشدار بر نیازهاى راستین او، آگاهى اش ‍ بخشیده است.

صحیفه مکرمه سجادیه که به فرموده امام صادق علیه السلام به خط پدر بزرگوارش - امام باقر علیه السلام - و املاى جدّ مکرّمش حضرت على بن الحسین زین العابدین علیه السلام است، وراثتى برتر است که اهل بیت وحى علیهم السلام بر امت خود ارزانى داشته اند. صحیفه ای که بلنداى محتوا و مضمون آن معرفت و شناختى است که از مبدئیت وحى سرچشمه یافته و در واقع ریشه جهان بینى در آیین مقدس ‍ اسلام است.

صحیفه سجادیه در لابلاى مطالب فراوان خود، که در حقیقت نجواى علم و اخلاق و عقیده و سیاست است، اصول عقاید و باورهاى بنیادین شیعه را که برگرفته شده از اسلام ناب محمدى منبع زلال قرآنى است ، مطرح ساخته است . ما بدون این که درصدد کاوشى همه جانبه باشیم به بخشى از آن حقایق اشاره خواهیم داشت.

اصل اول: توحید

با توجه به ارتباط جدایى ناپذیر دعا با شناخت معبود، فرازهاى صحیفه سجادیه از غنى ترین منابع معرفت خداوند و صفات جمال و جلال او به شمار مى آید. فراوانى مطالب در این زمینه به قدرى است که حتى یاد آورى فهرست گونه آنها در مجال این نوشته نمى گنجد. از این رو تنها به بخشى از آن معارف گسترده در باب توحید اشاره مى کنیم.

الف. اهمیت اعتقاد به توحید

«خداوند!... هر چند تهیدست و فرومایه ام اما یک اندوخته گرانبها دارم و آن این است که اعتقاد به توحید دارم و این بار مقدس را توشه خویش ساخته ام و هرگونه ضد و شریک و شبیه را از تو نفى کرده ام». (دعاى 1، بخش 10)

امام سجاد علیه السلام با این بیان به انسان تعلم مى دهد که اعتقاد به توحید از چنان اهمیتى برخوردار است که انسان مى تواند همه کاستیها و نارساییها خود را در پرتو اهمیت و کمال آن جبران کند و انتظار داشته باشد که خداوند به خاطر این اندوخته او را بپذیرد.

ب. ناتوانى بشر از وصف خداوند

با بررسی صحیفه سجادیه، به دعاهای زیادی برمی خوریم که در آنها برخی مسائل اقتصادی بیان شده است، مانند: دعا به هنگام درخواست حاجت ها؛ دعا به هنگامی که روزی بر امام تنگ می شد؛ دعا برای کمک گرفتن برای پرداخت دین؛ دعا برای طلب باران؛ رازق بودن خداوند؛ اسراف؛ فقر؛ دین؛ قحطی؛ زکات و قیمت کالاها.1
از آنجا که اقتصاد، تعامل فعالیت روزانه انسان هاست، موضوع مناسبی برای اجرای اهداف تربیتی و آموزه های اخلاقی به شمار می رود. از دیدگاه صحیفه سجادیه، نظام اقتصادی مناسب، نظامی نیست که تنها درصدد رفع نیازهای بشر باشد و با فراهم شدن آنها، کار خود را تمام شده انگارد، بلکه رفع نیازها در جهت بندگی و عبادت خداست. امام سجاد در این باره می فرماید:
بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و مرا از رنج کسب و پی روزی دویدن راحتم کن و روزی فراوان و بی گمان و بی رنج برای من برسان تا از بندگی تو برای به دست آوردن روزی باز نمانم و سنگینی پی آمدهای کسب (نامشروع) را به دوش نکشم.2
همچنین در نظام اقتصادی صحیفه، تحقق عدالت اجتماعی و تأمین رفاه برای همه مورد نظر است. اینکه حضرت در برخی دعاهای صحیفه سجادیه، به انفاق و صدقه و پرهیز از اسراف و تبذیر سفارش می کند، هدفی جز گسترش رفاه و عمومی کردن آن برای همه مردم ندارد.3
امام سجاد علیه السلام می فرماید:

یک ـ وظایف فرزند نسبت به والدین
خداوند متعال به طور تکوینی، محبت و علاقه به والدین را در انسان قرار داده است. علاقه فرزند به والدین امری اعتباری نیست، بلکه واسطه قرار گرفتن والدین در آفرینش فرزند و نگه داری از او، زمینه علاقه و محبت فرزند را به والدین فراهم می آورد.
یکی از اهداف تربیتی صحیفه در زمینه ارتباط با والدین، آن است که هر چه بیشتر فرزندان را نسبت به وظایفشان همچون اطاعت، احترام، گذشت از والدین و احسان در حق ایشان آشنا سازد و آنان را به انجام آن وظایف تشویق کند. امام سجاد علیه السلام برای این منظور در دعای بیست و چهارم که دعا برای والدین است، به مقام والای پدر و مادر و وظایف فرزندان در قبال آنها اشاره می کند و می فرماید:
بار خدایا! مرا چنان گردان که از ابهت پدر و مادر بترسم؛ مانند ترسیدن از پادشاه ستم کار و با ایشان خوش رفتاری کنم، همچون خوش رفتاری مادر مهربان و فرمانبری و نیکوکاری ام را به آنان در نظرم از لذت خواب خواب آلوده، خوش تر و در دلم از آشامیدن تشنه، گواراتر گردان تا آرزوی آنها را بر آرزوی خود برگزینم و خشنودی ایشان را بر خشنودی خویش جلو اندازم.1
بار خدایا! صدایم را در برابر ایشان پایین تر و سخنم را خوشایند و خویم را نرم ساز و دلم را برای آنها مهربان کن و مرا نسبت به ایشان مهربان و دل سوز گردان.2
یکی دیگر از اهداف تربیتی صحیفه سجادیه در زمینه ارتباط با والدین، «حق شناسی و سپاس گزاری» از تلاش های آنها در پرورش و رشد فرزندان است. همان گونه که کفران نعمت و توجه نکردن به حق منعم، عقوبت ابدی را در پی دارد، روی گردانی از والدین و کوتاهی در حق آنها نیز سبب دوری از مسیر قرب الهی می گردد. یکی از آموزه های تربیتی صحیفه که از آشکارترین مصداق های حق شناسی درباره والدین است، طلب خیر و برکت برای آنها در قالب دعاست. امام سجاد علیه السلاممی فرماید:

میل جنسی یکی دیگر از گرایش های مشترک میان انسان و حیوان است. مسئله مهمی که در زمینه رفع نیاز جنسی به عنوان هدف واسطه ای مورد نظر است، رعایت اعتدال در پاسخ گویی به این نیاز جنسی و انتخاب راه درست و کنترل آن است. امام در دعای سی و نهم (طلب عفو)، پس از صلوات بر محمد و آل او، نخستین چیزی را که از خداوند می خواهد، بازداشتن شهوت و خواهش نفسانی از همه حرام هاست: «... وَ اکْسِرْ شَهْوَتِی عَنْ کُلِّ مَحْرَمٍ؛ و شهوت و خواهشم را از هر حرام و منع شده ای بشکن».1
از آنجا که شهوت، مصداق های زیادی از جمله غریزه جنسی دارد، این فراز و فرازهای دیگر، غریزه جنسی را نیز دربرمی گیرد. امام به این نکته اشاره می کند که غریزه شهوت، هدایت شدنی است، ولی ممکن است به انحراف کشیده شود. بنابراین، انسان باید مواظب این غریزه فطری باشد و با ارضای صحیح، جلوی فساد و فحشا را در جامعه بگیرد. امام سجاد علیه السلام در فرازی دیگر در مورد ارضای درست غریزه جنسی می فرماید:
فَخَلَقَ لَهُمُ الَّلیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ... وَ لِیَنالُوا بِه لَذَّةً وَ شَهْوَةً.2
و شب را برای ایشان آفرید تا در آن آرام گیرند و بخوابند تا به وسیله آن خوش بگذرانند.

 مقصود از فضیلت، همان ارزش اخلاقی تثبیت شده در وجود انسان است.1 اصل گرایش به ارزش ها و فضایل اخلاقی، مانند: عدالت، صداقت، امانت داری، وفای به عهد و... امری مسلّم است. اگر فردی از نظر شرایط خارجی در چند وضعیت برابر قرار گیرد، به گونه ای که هر یک از آن وضعیت ها به یک میزان، او را به فضایل یا رذایل اخلاقی بکشاند، در این حالت، هیچ کس به رذایل اخلاقی روی نمی آورد؛ چون در باطن، گرایش ذاتی به پستی ها و رذایل وجود ندارد. همچنین سیر زندگی انسان در طول تاریخ، نشان دهنده ترجیح فضایل بر رذایل است، ولی گاه غبار غفلت بر دل و عقل آدمی می نشیند و در شرایط مبهم و پیچیده زندگی، مصداق فضایل و رذایل برای انسان مشتبه می شوند. در این موارد، انسان به راهنمایانی نیاز پیدا می کند که با روشن کردن چراغ هدایت، او را متوجه حقیقت کنند و به او نشان دهند که فضیلت و رذیلت کدام است و خیر مطلق چیست؟
امام سجاد علیه السلام در مقام یکی از همان راهنمایان، در دعاهای فراوانی به ویژه در دعای مکارم اخلاق، با بیان فضایل و رذایل اخلاقی به پرورش گرایش فضیلت جویی پرداخته است.
امام برای پرورش گرایش فضیلت جویی، در دعای مکارم اخلاق به دو مرحله اشاره می کند:
مرحله نخست ـ تقویت گرایش فطری فضیلت جویی با زدودن موانع رشد آن
ایشان در فرازی از دعای مکارم اخلاق، با درخواست فضایل اخلاقی و دوری جستن از موانع آنها، راه تقویت گرایش به فضیلت جویی را می آموزد و می فرماید:

یکی از اهداف گرایشی تربیت در صحیفه سجادیه، «پرورش حس خداجویی» است. گرایش به خدا به عنوان خالق انسان و برطرف کننده نیازها و مشکلات او در فطرت همه وجود دارد و تغییر و تبدیل نیز در آن ممکن نیست.1 امام سجاد علیه السلامدر دعایی با اشاره به فطرت خداجوی انسان می فرماید:
اِبْتَدَعَ بِقُدرَتِه الخَلْقَ اِبْتِداعًا، وَ اخْتَرَعَهُمْ عَلی مَشِیَّتِه اخْتِراعًا، ثُمَّ سَلَکَ بِهِمْ طَریقَ اِرادَتِهِ، وَ بَعَثَهُمْ فی سَبِیلِ مَحَبَّتِهِ.2
به قدرت و توانایی خود، آفریده ها را نیکو و زیبا آفرید و آنان را به خواست خویش به وجود آورد، بی آنکه از روی مثال و نمونه ای باشد. سپس آنان را در راه اراده خویشتن روان گردانید و در راه محبت و دوستی خود برانگیخت.
برای پرورش این گرایش، نخست باید به تقویت آن و برطرف کردن موانعی همچون گرایش های پست غرایز حیوانی و گرفتاری های روزانه می پردازیم که انسان را از شناخت خدای متعال باز می دارند. امام سجاد علیه السلامدرباره این دسته از موانع می فرماید:
اَلّلهُمَّ اِنیِّ اُصْبِحُ وَ اُمْسِی مُستَقِلاًّ لِعَمَلِی... عَمَلِی اَهْلَکَنی وَ هَوایَ اَرْدانی وَ شَهَواتی حَرَّمَتْنی.3
بار خدایا، من صبح و شام می کنم، در حالی که کردارم را اندک می بینم. کردارم مرا هلاک ساخته و هوای نفس و خواهشم، مرا تباه گردانیده و خواهش های نفسانی ام، مرا بی بهره ساخته است.
اَنَا عَبْدُکَ الَّذی... دَعاهُ هَواهُ اِلی ما زَیَّلْتَهُ.4
من آن بنده تو هستم که هوا و خواهش، او را به آن چه جدا ساخته ای و به آنچه ترسانده ای، خواند.
امام در این فرازها، هوای نفس و خواهش ها و رفتارهایی را که از این دو برمی خیزد، به عنوان عوامل بازدارنده انسان از فطرت خداجو و پیمودن مسیر سعادت معرفی می کند.

یکی از جنبه های وجودی انسان، جنبه گرایشی است. گرچه گرایش های انسان بسیار زیاد است، ولی محور بحث در اینجا گرایش های فراگیری مانند خداجویی و فضیلت خواهی است که ویژه انسان است، نه غرایزی مانند میل به غذا که در همه موجودات وجود دارد.
مقصود از هدف دانستن این گرایش ها آن نیست که اصل گرایش، هدف و غایت است؛ زیرا گرایش ها از طریق خلقت در انسان به ودیعه نهاده شده است. منظور از هدف بودن آنها، پرورش و هدایت این گرایش ها در جهت موردنظر امام سجاد علیه السلاماست. به بیان دیگر، آنچه از دعاهای صحیفه، درباره این گرایش ها استنباط می شود، ناظر به جهت دهی کارکرد و نقشی است که این عامل فطری در انسان به عهده دارد. بی گمان، نقش ساختاری آن، توانایی انجام فعالیت های مشخص و پی گیری اموری مشخص را برای انسان فراهم می کند که به طور فطری در انسان وجود دارد. هدف هایی که در این زمینه از صحیفه سجادیه برداشت می شود، ناظر به دو امرند:
1. احیا و تقویت گرایش ها در وجود آدمی؛
2. هدایت و جهت دهی صحیح به گرایش ها.
در اینجا، برای ارائه مفهومی فراگیر از این دو معنا، واژه «پرورش» را به کار می بریم که هم تقویت و هم هدایت را دربردارد.    

«عبادت» یکی دیگر از اهداف واسطه ای در صحیفه سجادیه است. البته عبادت به معنای عام، هر آنچه را در ارتباط با خداست، دربرمی گیرد؛ زیرا روح عبادت ـ که گرایش سپاس گزارانه و ستایش گرانه به خداست ـ در تمام مراحل قرب به خدا همانند ایمان، تقوا و شکرگزاری وجود دارد، ولی آنچه به ویژه در قالب این هدف واسطه ای مورد نظر است، معنای خاص عبادت است که به برقراری نوعی ارتباط مستقیم با خدا گفته می شود. منظور از عبادت، برقراری نوعی ارتباط خاضعانه و ستایش گرانه و سپاس گزارانه است که انسان با خدا برقرار می کند. ازاین رو، تعریف عبادت، مراحل مختلف قرب به خدا را در برنمی گیرد.
مقصود از هدف بودن عبادت، پرورش روحیه بندگی است؛ به گونه ای که انسان همواره نسبت به خدا حالتی فروتنانه و خاشعانه داشته باشد و احاطه او را بر رفتار و نیت هایش بپذیرد. این روحیه، وقتی به دست می آید که عبادت های انسان با توجه قلبی و اخلاص درونی همراه باشد. امام سجاد می فرماید: «لا عِبادَةَ إلاّ بِالتَّفَقُّه؛ هیچ عبادتی جز با فهم و تفقه در آن به دست نمی آید».1
یکی از اهداف تربیتی امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه، پرورش رابطه با خدا در قالب عبادت و مناجات خاضعانه و خاشعانه است. برای این منظور، امام در دعاهای بسیاری مانند «دعا به هنگام درخواست بخشش گناهان»، «دعای نماز شب»، «دعا در توبه و بازگشت»، به پرورش این هدف می پردازد.
امام سجاد علیه السلام در فرازهایی از صحیفه در مورد توفیق بندگی می فرماید:
وَ اعْمُرْ لَیلی بِاِیقاظِی فِیهِ لِعِبادَتِکَ، وَ تَفَرُّدی بِالتَّهَجُّدِ لَکَ.2

از دیدگاه اهل بیت علیهم السلام، انسان در کارهای ارادی خود، نه مجبور است و نه کاملاً به خود وا گذاشته شده است، بلکه برابر فرموده مشهور امام صادق علیه السلام، حقیقتی بین این دو وجود دارد.1 بر اساس این دیدگاه، فعال بودن انسان، نه تنها با فعال بودن خدا در کارهای انسان منافات ندارد، بلکه عین واقعیت و مقتضای شناخت صحیح خدا و انسان و درک دقیق ماهیت فعل اختیاری است.2
گرچه امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه به طور مستقل به این مبحث نپرداخته است، ولی موارد زیادی در سراسر صحیفه وجود دارد که به گونه ای بر مختار بودن انسان دلالت دارد. امام نیز با توجه به نقش مؤثر این مبنای تربیتی، اندرزهای خود را بر اساس اختیار انسان پایه گذاری کرده است. برخی دعاهایی که بر مختار بودن انسان دلالت می کند، عبارتند از:
1. دعاهایی که در زمینه آزمایش انسان بیان شده است، مانند:
سپس ما را (به رفتار بر اساس احکام خود) فرمان داد تا پیروی مان را بیازماید و نهی کرد تا سپاس گزاری مان را آزمایش کند. آن گاه از راه فرمانش سرپیچی کردیم و بر سواره های نهی اش سوار شدیم.3
و عزیز و گرامی ام (دار) و به کبر و خودپسندی دچارم مکن.4
بار خدایا! تو ما را در روزی هامان به بدگمانی و در مدت عمرهایمان، به آرزوی دراز آزمایش کرده ای.5
انسان تنها زمانی آزمایش می شود که موجودی مختار باشد. در غیر این صورت، امتحان و آزمایش معنا ندارد.
2. دعاهایی که در زمینه وعد و وعید و بشارت و انذار الهی آمده است؛ مانند:
بار خدایا! من آن بنده تو هستم که هوا و خواهشش، او را به آنچه از آن بر حذر داشته ای، واداشت. پس با وجود آشنایی به ترسانیدن تو، به نافرمانی ات اقدام کرد.6
و امانی از خشمت را برایم بنویس و با این امان، مژده ای (در دنیا) پیش از (آخرت) به من بده.7
اصولاً وعد و وعید و بشارت و انذار که در دعاهای یاد شده آمده است، بدون در نظر گرفتن اراده و اختیار برای انسان معنا ندارد. بنابراین، باید انسان دارای ویژگی مهم اختیار باشد تا مشمول خطاب های وعد و وعید شود.
3. دعاهایی که در زمینه عهد و میثاق خدا با انسان هاست، مانند:
و خود به تنهایی به من احسان و نیکی کن به آنچه (منظور: هدایت و راهنمایی) به آن احسان کردی کسی را که به عهد و پیمان تو وفا کرده (یعنی: به تو ایمان آورده) است.8
اگر انسان مجبور باشد و از خود اختیاری نداشته باشد، عهد خدا با وی، بیهوده است. بنابراین، انسان باید اختیار داشته باشد تا خدا با وی پیمان داشته باشد.
4. امر و نهی الهی، مانند:
سپس او را فرمان دادی؛ پس فرمان نبرد و بازداشتی؛ پس باز نایستاد و از معصیت و نافرمانی نهی فرمودی؛ پس خلاف فرمانت کرد و نهی ات را مرتکب گشت.9
با در نظر گرفتن مفاد این دعا که بیان امر و نهی های الهی و مخالفت با آنها است، به روشنی معلوم می شود که انسان، دارای اختیار است و می تواند مخاطب امر و نهی های الهی قرار بگیرد.