مقصود از فضیلت، همان ارزش اخلاقی تثبیت شده در وجود انسان است.1 اصل گرایش به ارزش ها و فضایل اخلاقی، مانند: عدالت، صداقت، امانت داری، وفای به عهد و... امری مسلّم است. اگر فردی از نظر شرایط خارجی در چند وضعیت برابر قرار گیرد، به گونه ای که هر یک از آن وضعیت ها به یک میزان، او را به فضایل یا رذایل اخلاقی بکشاند، در این حالت، هیچ کس به رذایل اخلاقی روی نمی آورد؛ چون در باطن، گرایش ذاتی به پستی ها و رذایل وجود ندارد. همچنین سیر زندگی انسان در طول تاریخ، نشان دهنده ترجیح فضایل بر رذایل است، ولی گاه غبار غفلت بر دل و عقل آدمی می نشیند و در شرایط مبهم و پیچیده زندگی، مصداق فضایل و رذایل برای انسان مشتبه می شوند. در این موارد، انسان به راهنمایانی نیاز پیدا می کند که با روشن کردن چراغ هدایت، او را متوجه حقیقت کنند و به او نشان دهند که فضیلت و رذیلت کدام است و خیر مطلق چیست؟
امام سجاد علیه السلام در مقام یکی از همان راهنمایان، در دعاهای فراوانی به ویژه در دعای مکارم اخلاق، با بیان فضایل و رذایل اخلاقی به پرورش گرایش فضیلت جویی پرداخته است.
امام برای پرورش گرایش فضیلت جویی، در دعای مکارم اخلاق به دو مرحله اشاره می کند:
مرحله نخست ـ تقویت گرایش فطری فضیلت جویی با زدودن موانع رشد آن
ایشان در فرازی از دعای مکارم اخلاق، با درخواست فضایل اخلاقی و دوری جستن از موانع آنها، راه تقویت گرایش به فضیلت جویی را می آموزد و می فرماید:

یکی دیگر از اهداف تربیتی صحیفه سجادیه در زمینه پرورش گرایش های ویژه انسان، «پرورش حس فضیلت جویی» است. مقصود از فضیلت، همان ارزش اخلاقی تثبیت شده در وجود انسان است.1 اصل گرایش به ارزش ها و فضایل اخلاقی، مانند: عدالت، صداقت، امانت داری، وفای به عهد و... امری مسلّم است. اگر فردی از نظر شرایط خارجی در چند وضعیت برابر قرار گیرد، به گونه ای که هر یک از آن وضعیت ها به یک میزان، او را به فضایل یا رذایل اخلاقی بکشاند، در این حالت، هیچ کس به رذایل اخلاقی روی نمی آورد؛ چون در باطن، گرایش ذاتی به پستی ها و رذایل وجود ندارد. همچنین سیر زندگی انسان در طول تاریخ، نشان دهنده ترجیح فضایل بر رذایل است، ولی گاه غبار غفلت بر دل و عقل آدمی می نشیند و در شرایط مبهم و پیچیده زندگی، مصداق فضایل و رذایل برای انسان مشتبه می شوند. در این موارد، انسان به راهنمایانی نیاز پیدا می کند که با روشن کردن چراغ هدایت، او را متوجه حقیقت کنند و به او نشان دهند که فضیلت و رذیلت کدام است و خیر مطلق چیست؟
امام سجاد علیه السلام در مقام یکی از همان راهنمایان، در دعاهای فراوانی به ویژه در دعای مکارم اخلاق، با بیان فضایل و رذایل اخلاقی به پرورش گرایش فضیلت جویی پرداخته است.
امام برای پرورش گرایش فضیلت جویی، در دعای مکارم اخلاق به دو مرحله اشاره می کند:
مرحله نخست ـ تقویت گرایش فطری فضیلت جویی با زدودن موانع رشد آن
ایشان در فرازی از دعای مکارم اخلاق، با درخواست فضایل اخلاقی و دوری جستن از موانع آنها، راه تقویت گرایش به فضیلت جویی را می آموزد و می فرماید:
عزیز و گرامی ام دار و به کبر و خودپسندی و خودبینی دچارم مکن و مرا به (بندگی) خودت توفیق ده و عبادتم را به خودپسندی تباه مگردان و خیر و نیکی برای مردم را به دست من روان ساز و آن را به منت نهادن باطل مفرما و خوهای پسندیده را به من ببخش و مرا از به خود نازیدن نگاه دار.2
امام در این فرازها موانع فضایل را برمی شمارد تا شناخت لازم برای تلاش های فردی در جهت تقویت گرایش های مثبت فراهم آید. همچنین ایشان در فرازی دیگر با کمک خواستن از خداوند در رفع موانع و رذایلی که مانع گرایش انسان به فضایل هستند، راه های مبارزه با موانع و تقویت گرایش فضیلت جویی را به ما می آموزد:3
بار خدایا! آنچه را شیطان از آرزو و بدگمانی و رشک در دل من می افکند، به یاد بزرگی ات و اندیشه در توانایی ات و چاره جویی بر دشمنت مبدّل گردان و آنچه را شیطان از سخن زشت یا بیهوده یا دشنام به آبرو یا گواهی نادرست یا غیبت کردن مؤمن غایب یا ناسزا گفتن به حاضر و مانند آنها که بر زبان من می آید، به گفتن سپاس تو و بسیاری ستایش تو و کوشش در بزرگ دانستن تو و شکر نعمت تو و اقرار به نیکی تو و شمردن نعمت هایت مبدّل ساز.
بنابراین، نخستین مرحله برای پرورش گرایش فضیلت جویی، هدایت گرایش هایی است که به سرکوبی آن می انجامد؛ زیرا گرایش های پست، گرایش های عالی انسان مانند فضیلت جویی را تحت الشعاع قرار می دهد. به همین دلیل، گسترش دامنه فضایل و تحصیل اخلاق نیکو مورد تأکید حضرت امام سجاد علیه السلاماست.
مرحله دوم ـ کمک به انسان در یافتن مصداق فضایل و رذایل
صرف تقویت و رشد گرایش به فضیلت خواهی، هدف نیست؛ زیرا چه بسیارند انسان هایی که با وجود گرایش های قوی به فضایل اخلاقی، دچار خطا و اشتباه می شوند. در واقع، صرف وجود گرایش قوی به فضیلت خواهی، دلیل بر تشخیص فضایل اخلاقی از رذایل اخلاقی نیست. چه بسیارند انسان هایی که نادانسته، دست به اشتباه می زنند، ولی آن را صحیح و مطابق با ارزش های اخلاقی می پندارند و با اخلاص انجام می دهند. امام سجاد علیه السلام به دلیل ارتباط با وحی و احاطه ای که از این طریق بر انسان و گرایش ها و بینش های او داشت و نیز به دلیل شناخت خیر و صلاح واقعی آدمی، در دعای «مکارم الاخلاق»، ما را به فضایل اخلاقی فرا خوانده است تا در رهنمون شدن به هدف نهایی، یعنی خدای متعال یاری دهد.
امام در این دعا با برشمردن مصداق های فضایل و رذایل، ما را در شناخت آنها یاری می کند و از خطا و اشتباه در یافتن مصداق در امان می دارد. ایشان مصداق های فضایل را این گونه بازگو می کند:
و مرا به زینت صالحان و شایستگان آراسته فرما و زیور پرهیزکاران را به من بپوشان. با گستردن عدل و داد و فرو نشاندن خشم و خاموش کردن آتش دشمنی و گرد آوردن پراکندگان و اصلاح فساد بین مردم و آشکار کردن خیر و نیکی و پنهان کردن عیب و زشتی و نرم خویی و فروتنی و خوش رفتاری و سنگینی و خوش خویی و پیشی گرفتن نیکی و برگزیدن احسان بی آنکه جزای احسانی باشد و سرزنش نکردن و نیکی نکردن به غیرمستحق و حق گویی اگرچه سخت و سنگین باشد و کم شمردن نیکی در گفتار و کردارم اگرچه بسیار باشد.4
همچنین امام در بیان مصداق های رذایل می فرماید:
بار خدایا! به تو پناه می برم از سرکشی حرص و آز و تندی غضب و خشم و تسلط حسد و رشک و سستی صبر و شکیبایی و کمی قناعت و خرسندی به کمی بهره خود و بدخویی و اصرار خواهش نفس و غلبه بر حمیت و حکمرانی نژادپرستی و تعصب.5
بنابراین، پرورش حسّ فضیلت جویی، به عنوان یکی از اهداف تعلیم و تربیت در صحیفه سجادیه به معنی هدایت انسان در شناخت مفهوم و مصداق فضیلت ها و رذیلت ها و تقویت گرایش به فضایل و زدودن موانع فرا روی این گرایش است.

برچسب‌ها: صحیفه سجادیه