امام سجّاد(ع) در عین آن که زینت عبادت کنندگان، بزرگمرد عبادت، عرفان و سجده بود، مجاهد بزرگ فی‏سبیل‏اللّه بود، او در عین آن که کانون علم و اندیشه و معرفت بود، تواضع ویژه‏ای داشت، و در عین آن که شکوه و جلال و ابّهت خاصی داشت، دارای حلم و بردباری و سعه صدر مخصوصی بود، و در یک کلمه کانون همه کمالات انسانی و ارزش‏های والای معنوی، و زیبنده این شعر معروف بود که:

آن چه خوبان همه دارند تو تنها داری
رخ زیبا ید بیضا دم عیسی داری

در این گفتار برآنیم تا به چند نمونه از رفتار آن حضرت زندگی اشاره کنیم، به این امید که درس‏های سودمند زندگی سالم و سازنده را از شیوه زندگی درخشان آن بزرگمرد فضایل بیاموزیم:

زینت پرستش کنندگان الهی
آن حضرت با عنوان زین‏العابدین و سجّاد خوانده می‏شود، چرا که او قبل از هر چیز بنده خالص و صالح خدا بود، و سجده‏های طولانی او، هر بیننده را به سوی خدا و پرستش خدا جذب می‏کرد.

خداوند در حدیث لوح ـ که آن نامه‏ای از سوی خدا به پیامبر اکرم(ص) است ـ او را چنین معرّفی کرده است: «سَیِّدُ الْعابِدِینَ وَ زَیْنُ اَوْلِیائیَ الْماضِینَ1؛ او آقای عبادت کنندگان و زینت اولیای پیشین من است.»

یوسف بن اسباط می‏گوید، پدرم گفت: نیمه‏های شب به مسجد رفتم، جوانی را که به سجده افتاده بود دیدم که چنین با خدا راز و نیاز می‏کرد: «سَجَدَ وَجْهِی مُتَعَفَّراً فِی‏التُّرابِ لِخالِقی وَ حَقٌّ لَهُ؛ صورتم خاک آلود، برای آفریدگارم سجده کرد، که خداوند سزاوار سجده است.»

در ولادت حضرت اختلاف است و شاید اصحّ اقوال، نیمه جمادى الاوّل سال 36 یا پنجم شعبان 38 ه . باشد.

مادر ایشان «شهربانویه» دختر یزدگرد، پادشاه ایران‏1 مى‏باشد.
در کتب تاریخ، نام مادر امام چهارم‏علیه السلام مورد اختلاف است و علاوه بر «شهربانو» به دوازده صورت دیگر نیز آمده است؛ همچون: شاه زنان، جهان شاه، شهرناز، خوله، جهان بانو و سلافه.
مدت عمر آن حضرت 57 سال و امامتش 35 سال، در کربلا 23 ساله بود. وفات وى به سال 95 یا 94 هجرى و محلّ دفنش قبرستان بقیع مى‏باشد.

بعضى از صفات بارز آن حضرت‏

کثرت عبادت‏

ابن عباس مى‏گوید: حضرت رسول‏صلى الله علیه وآله وسلم فرمود: در روز قیامت منادى ندا مى‏کند: کجاست زین‏العابدین؟ پس گویا مى‏بینم فرزندم على بن الحسین در آن هنگام با تمام وقار، صفوف اهل محشر را بشکافد و بیاید.
آن حضرت را ذوالثفنات مى‏گفتند زیرا بر اثر کثرت سجده، پیشانى و دو کف دست و زانوهاى وى پینه مى‏بست و سالى دوبار آنها را مى‏بریدند.
در قرائت حمد به آیه «مالک یوم‏الدین» که مى‏رسید، بسیار تکرار مى‏نمود و چون به سجده مى‏رفت، سر برنمى‏داشت تا عرق مبارکش جارى مى‏شد. شبها را به عبادت مى‏گذراند و روزها روزه دار بود. چون ماه رمضان مى‏شد، تکلّم نمى‏کرد مگر به دعا و تسبیح و استغفار. آن حضرت بر تربت امام حسین‏علیه السلام سجده مى‏کرد.

امام سجّاد(ع) از دیدگاه اهل ‏سنّت‏

محمّدمحسن طبسى

یکى از وظایفى که بر عهده شیعیان نهاده شده، «شناخت پیشوا و رهبر» مى‏باشد. در یک نگاه کلّى دو راه براى شناخت امام وجود دارد: از دیدگاه احادیث اهل تشیّع و از دیدگاه احادیث اهل تسنّن. در این نوشتار سعى شده از دیدگاه اهل سنّت گوشه‏اى از شخصیت ممتاز امام زین العابدین‏علیه السلام به پیشگاه شما سروران گرامى تقدیم شود.

در یک نگاه‏

«ذهبى» دودمان آن حضرت را این گونه مى‏نویسد: على فرزند حسین فرزند على بن ابى طالب فرزند عبد المطلب فرزند هاشم فرزند عبد مناف مى‏باشد.1
کنیه ایشان ابوالحسن، ابوالحسین، ابو محمّد و ابو عبداللّه است.2
لقب ایشان زین العابدین، سجّاد، هاشمى، علوى، مدنى، قرشى، على اکبر3 و برخى ایشان را على اصغر4 دانسته‏اند.
به ایشان «ابن الخیرتین» نیز مى‏گویند، به خاطر این که پیغمبر فرمود: خداوند متعال از میان بندگان خود، دو گروه را برگزیده است؛ از میان عرب، قریش و از عجم، فارس را برگزید.5 پدر بزرگوار امام سجّاد از قریش و مادر ایشان از ایران مى‏باشد، لذا به ایشان فرزند دو خیر مى‏گویند.
«ذوالثَّفنات» لقب دیگرى است که به آن حضرت داده‏اند. چرا که ایشان بر اثر عبادت و نماز بسیار، جایگاه‏هاى سجده‏اش همانند زانوى شتر پینه بسته بود.6

گذری بر زندگانی امام سجاد  علیه السلام 

چهارمین اختر آسمان امامت و ولایت ، در پنجم شعبان المعظم سال 38 هجری در مدینه دیده به جهان گشود.  نام آن بزرگوار  علی ، کنیهٔ ایشان  ابومحمّد [ و  ابوالحسن ثانی است. القابشان نیز  زین العابدین ،  سجّاد ،  سید العابدین ،  زکی ،  امین  و  ذو الثّفنات  می‌باشد.. پدر بزرگوارش امام حسین  علیه السلام و مادرش  شهربانو  دختر  یزدگرد  پادشاه ایران بود. 

خداوند در قرآن در مورد ابراهیم علی نبینا وآله و علیه السلام می فرمایند:

« إن إبراهیم لحلیم أوّاه منیب » (1) یا « إن إبراهیم لأوّاه حلیم » (2) .

مراد از کلمه « أواه » شاید کسی باشد که زیاد اهل گریه و آه کشیدن است و شاید مراد کسی باشد که زیاد دعا می کند با حالت عج

ز و لابه و می بینیم که خداوند در این آیات که مربوط به دعاهای ابراهیم بوده از او به خاطر بسیار اهل دعا بودن مدح نموده است آیه اول مربوط است به درخواست و دعای ابراهیم نسبت به نجات لوط و آیه دوم مرتبط به دعای ابراهیم در مورد « آزر » بت پرست می باشد .

در حدیثی صحیح از امام باقر علیه السلام می خوانیم:

زراره از امام باقر علیه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمود:

خداوند می فرماید:

« إن الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین »؛ همانا کسانی که از عبادت من روی گردان باشند بزودی با خواری و ذلت وارد جهنم می شوند .

منظور خدا از عبادت همان دعا کردن است و دعا برترین عبادت می باشد!

امام بیمار و گریان !

شاید آنچه درباره امام سجاد علیه السلام شنیده باشیم، منحصر مربوط به روز عاشوراست که آن حضرت در آن روز به حکمت الهی دچار بیماری بودند که توان شرکت در جنگ را از ایشان سلب کرده بود. پس از آن، امام سجاد علیه السلام سالها در میان مردم زندگی کردند و شخصیتی بسیار موثر در اجتماع بودند، اما آنچه سریعا به ذهن ما تداعی می‌شود همان است که در مجالسی عزاداری شنیده‌ایم که ایشان دائما و به مناسبت دیدن آب و غیر آن به یاد شهیدان کربلا می‌گریستند.

در این دیدگاه، زندگی آن حضرت به طور خلاصه عبارتست از بیماری و گریه. چنین طرز فکری درباره یک امام معصوم بجز آنکه نشانه بی‌اطلاعی است، به معنای کوچک شمردن مقام الهی هم هست که یک فرد بیمار و گریان را سالها امام مسلمانان و وصی پیامبر خاتم صلی الله علیه وآله قرار داده باشد.

برای شناخت امام زین العابدین علیه السلام هم نیازمند مطالعه و هم تفکر هستیم. با یک مطالعه ساده درباره زندگی زین العابدین علیه السلام در می‌یابیم که ایشان منشأ فعالیتهای فراوانی در جامعه خود بودند و با کمی تفکر درباره مقام پیامبر صلی الله علیه وآله و جانشینان او، درک می‌کنیم که اساسا نباید نگاهی ساده و بچه‌گانه درباره ائمه معصومین علیهم السلام داشته باشیم. در حقیقت، امامان معصوم علیه السلام همان گونه هستند که در زیارتنامه‌هایشان می‌خوانیم.

در این روزگار که قحطی معنویت به اوج خود رسیده آنچه برای انسانها از هر چیزی ضروری تر است، برگشت بسوی خداست. و این برگشت در مناجات با خداوند عالم ظهور و بروز پیدا می کند. برای هر کسی که قصد ارتباط با خدا را دارد سۆالهایی مطرح است. از جمله: چگونه با خدا مناجات کنیم؟  چرا و با چه انگیزه ای عبادت کنیم؟ به چه مقدار عبادت نماییم؟ راههای توفیق بر مناجات چیست؟

مناجات نوعی ارتباط است. برای داشتن ارتباطی صحیح چه باید کرد؟ اهمیت و حساسیت موضوع ارتباط با خالق ایجاب می کند انسان از آگاهان و سالکان این راه استمداد جوید. با نظری به عبادت‌کنندگان در طول تاریخ کسانی عابدتر از انبیاء و اولیای الهی به چشم نمی خوردند. در میان این بزرگان، اهل بیت علیهم السّلام در جایگاه ویژه ای هستند. یکی از اهل بیت علیهم السّلام که همگان را خیره عبادت خود کرد، امام چهارم شیعیان زین العابدین سیدالساجدین علی بن الحسین علیهماالسلام حضرت سجاد صلوات الله علیه است.

حد عبادت تا کجاست

 اگر انسان به این باور برسد که نیاز او به خدا همیشگی است. آن وقت تا توان دارد به عبادت او مشغول خواهد شد. همانگونه که امام سجاد علیه السّلام برای عبادت حدی قائل نبودند.

فاطمه یکى از دختران حضرت على علیه السّلام وقتى که دید برادرزاده‏اش چگونه خود را در عبادت خدا به سختى انداخته است به جابر  گفت: برو و به این على بن حسین- که یادگار پدرش است و از کثرت عبادت و سجده، بینى‏اش شکافته و پیشانى و زانوانش پینه بسته- بگو از خودش مواظبت نماید و خود را این قدر در عبادت خدا به رنج و زحمت نیندازد.[1]

 مکتب دعا، باب واسعى است از ابواب رحمت حق که بر بندگان مفتوح گردیده، توجه الوهیت را به این جهان معطوف داشته، بشر شاغل و غافل را از سرگرمى هاى غلط بیدار کرده و با هشدار بر نیازهاى راستین او، آگاهى اش ‍ بخشیده است.

صحیفه مکرمه سجادیه که به فرموده امام صادق علیه السلام به خط پدر بزرگوارش - امام باقر علیه السلام - و املاى جدّ مکرّمش حضرت على بن الحسین زین العابدین علیه السلام است، وراثتى برتر است که اهل بیت وحى علیهم السلام بر امت خود ارزانى داشته اند. صحیفه ای که بلنداى محتوا و مضمون آن معرفت و شناختى است که از مبدئیت وحى سرچشمه یافته و در واقع ریشه جهان بینى در آیین مقدس ‍ اسلام است.

صحیفه سجادیه در لابلاى مطالب فراوان خود، که در حقیقت نجواى علم و اخلاق و عقیده و سیاست است، اصول عقاید و باورهاى بنیادین شیعه را که برگرفته شده از اسلام ناب محمدى منبع زلال قرآنى است ، مطرح ساخته است . ما بدون این که درصدد کاوشى همه جانبه باشیم به بخشى از آن حقایق اشاره خواهیم داشت.

اصل اول: توحید

با توجه به ارتباط جدایى ناپذیر دعا با شناخت معبود، فرازهاى صحیفه سجادیه از غنى ترین منابع معرفت خداوند و صفات جمال و جلال او به شمار مى آید. فراوانى مطالب در این زمینه به قدرى است که حتى یاد آورى فهرست گونه آنها در مجال این نوشته نمى گنجد. از این رو تنها به بخشى از آن معارف گسترده در باب توحید اشاره مى کنیم.

الف. اهمیت اعتقاد به توحید

«خداوند!... هر چند تهیدست و فرومایه ام اما یک اندوخته گرانبها دارم و آن این است که اعتقاد به توحید دارم و این بار مقدس را توشه خویش ساخته ام و هرگونه ضد و شریک و شبیه را از تو نفى کرده ام». (دعاى 1، بخش 10)

امام سجاد علیه السلام با این بیان به انسان تعلم مى دهد که اعتقاد به توحید از چنان اهمیتى برخوردار است که انسان مى تواند همه کاستیها و نارساییها خود را در پرتو اهمیت و کمال آن جبران کند و انتظار داشته باشد که خداوند به خاطر این اندوخته او را بپذیرد.

ب. ناتوانى بشر از وصف خداوند

پیام‌بر کربلا، امام علی ‌بن ‌الحسین علیهماالسلام، در سفر مشقّت‌بار خود از نینوا تا شام، در لباس اسارت همان ‌جهاد عظیمی را انجام داد که سالار شهیدان در کربلا در قالب خون و شهادت به انجام رسانده بود.

آن امام همام با یک خطبه شکننده و افشاگرانه خود در مسجد اموی شام، انقلاب شگفتی در قلمرو امپراتوری شام به وجود آورد و تحولی بزرگ در مردم آن سامان که چهل سال در زیر تبلیغات مسموم معاویه خو گرفته بودند، ایجاد نمود.

روزی یزید ملعون، یکی از خطبای مزدور خود را دستور داد تا در حضور امام علی ‌بن حسین بن علی علیهم السلام بر فراز منبر رود، و هر چه تواند به امام حسین و پدرش علی علیهماالسلام اهانت نماید. آن خطیب نابکار بر فراز منبر رفت و راجع به مذمت حضرت علی بن ابیطالب و امام حسین علیهماالسلام و مدح معاویه ملعون و یزید مبالغه کرد.

حقا که ابن سنان خفاجی در وصف حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام نیکو سروده و گفته:

              اعلی الْمنابر تعْلنون بسبه                         و بسیْفه نصبتْ لکمْ اعْوادها

یعنی آیا جا دارد که بر فراز منبرها علنا به علی علیه السلام ناسزا بگویید، در صورتی که چوب‌های این منبرها به وسیله‌ی شمشیر علی علیه السلام برای شما نصب شده است.

در اثنای اهانتهای خطیب، حضرت امام زین العابدین علیه السلام به او فریاد زده و فرمودند:

«ای خطیب، وای بر تو! رضایت مخلوق را به وسیله سخط و غضب خالق خریدی. جایگاه تو پر از آتش خواهد شد».

سپس امام از یزید خواست تا به او رخصت دهد تا خطبه بخواند، یزید قبول نکرد.  معاویه پسر یزید به پدرش گفت: خطبه این مرد چه تاثیری دارد؟ بگذار تا هر چه می‌خواهد، بگوید.

دریغا که نزد بعضی از مورخان این تصور خطا، شایع است که پیشوایان شیعه‌ امامیه از فرزندان امام حسین علیه السلام مردمی مظلوم و ستمکش بوده ‌اند که پس از کشتاری که در کربلا روی داد، از سیاست کناره گرفتند و به ارشاد و عبادت و انقطاع از دنیا پرداختند و بر این

گفته‌ خود، به تاریخ زندگانی امام سجاد علیه السلام استناد می‌ کنند و جدایی ظاهری او را از رهبری در کار سیاست، حجت نظر خود می‌دانند. بدیهی است که سبب این تصورات خطا که دامنگیر مورخان شده است این است که آنان پنداشته اند عدم اقدام پیشوایان به قیام مسلحانه بر ضد وضع حکومت روز، و تفویض جنبه رهبری سیاسی به دیگری، به معنای خودداری آنان از رهبری بوده است.

یک عمر تجربه تلخ

باید توجه داشت که امام سجاد علیه السلام، در بدترین زمان از زمان‌هایی که بر دوران رهبری اهل بیت علیهم السلام گذشت می‌ زیست. چه، او با آغاز اوج انحرافی معاصر بود که پس از وفات رسول اکرم صلی الله علیه وآله روی داد و از زمان امام سجاد علیه السلام کم ‌کم شکلی آشکار به خود گرفت. امام چهارم با همه‌ محنت‌ها و بلاها که در روزگار جدّ بزرگوارش امیرالمومنین علی علیه السلام روی داده بود همزمان بود. او سه سال پیش از شهادت امام علی علیه السلام متولد گردید. وقتی به جهان دیده گشود، جدش امیرمومنان علیه السلام در خط جهاد جنگ جمل غرق گرفتاری بود و زان پس، با امام حسن علیه السلام در محنت و گرفتاری‌ های فراوان او می ‌زیست و پس از آن نیز در فاجعه عظیم کربلا و قیام خونین پدر بزرگوارش امام حسین علیه السلام حضور داشت. او همه‌ این رنج ‌ها را طی کرد تا خود به طور مستقل رویاروی گرفتاری ‌ها قرار گرفت.

اهل‏ بیت علیهم ‏السلام، چراغ هدایت و ره‏یابان شب‏های دیجور هستند و منازلشان محل نزول فرشتگان و آمد و شد جبرییل امین است. اراده خداوند بر این قرار گرفته است که آنها را پاک و مطهر و از هر پلیدی مبرا سازد. تمامی مسلمانان واقعی

با هر مذهب و آیینی به این خانواده عشق می ورزند و دوست داشتن آنان را جزو دین می شمارند. در منابع معتبر مسلمانان، فضایل اهل‏بیت علیهم ‏السلام فراوان ذکر شده است و بسیاری از اندیشمندان مسلمان به قداست و شخصیت والای آنان اقرار دارند. بنابراین، بیان این موارد، دریچه های وحدت و همدلی را بر روی مسلمانان می گشاید و زمینه‏های جدایی و پراکندگی را می زداید.

یکی از این جلوه های ریسمان محکم الهی که حتی اندیشمندان اهل ‏سنت نیز به تجلیل از مقام شامخ وی پرداخته ‏اند، امام سجاد علی بن الحسین بن علی علیهم ‏السلام است. در این نوشتار، شخصیت آن حضرت را از دیدگاه عالمان حدیث، رجال و تاریخ اهل‏ سنت به نظاره می نشینیم، که گفته ‏اند:

خوش‏تر آن باشد که حُسن دلبران              گفته آید در حدیث دیگران

فقیه‌‏تر از همه

امام علی بن الحسین علیهما‏السلام همچون پدر و اجداد بزرگوارش، شخصیتی والا داشت و همچون آنان انسانی کامل بود. در زمان حضرت، کسی از مقام والای حضرت برخوردار نبود؛ اگر دیگران با ورع بودند، وی اورع بود، اگر دیگران با فضل بودند، وی افضل بود و اگر دیگران فقیه بودند، او افقه آنان بود.