امام سجاد علیه السلام در صحیفه برای خانواده خود از خداوند خیر و نیکی می خواهد و به درگاه الهی برای آنان دعا می کند. همسران نیز باید این گونه عمل کنند و برای یکدیگر طلب خیر و نیکی بخواهند: «وَ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَی ّ... وَ لِاَهْلی وَ وُلْدِی ...؛ خدایا، من و والدین ... و همسر و فرزندانم را بیامرز.»1 یا «وَ بَارِِکْ لِی فِی أَهْلِی وَ وُلْدِی وَ مَالِی ...؛ خدایا، خیر و برکت خود را برای من ، بر همسر و فرزندان و مالم عنایت کن ...».2

یکی از اصول مورد تأکید اسلام در اخلاق اجتماعی، همکاری با یکدیگر است. امام سجاد علیه السلام در موارد مختلفی این امر را گوشزد می کند، از جمله یاری به نیکان را متذکر می شود: «... وَاجْعَلنی لَهُمْ نَصیراً؛ خدایا مرا یاری کننده به آنان قرار بده».1
همکاری با یکدیگر از برنامه های مهمّ زندگی است. تقسیم کار ها بهترین روش در اجرای این امر است. برای نمونه، مرد کارهای بیرون از خانه را انجام دهد و زن کارهای داخل خانه را.
این همکاری گاهی جنبه روانی هم دارد. رهبرمعظم انقلاب می فرماید:
همکاری و کمک گاهی به این نیست که وارد حجم کار یکدیگر بشوند، نه! بلکه یکدیگر را روحاً تدارک کنند. مردها معمولاً با مسائل پیچیده تری در جامعه برخورد دارند. زن ها می توانند به آنها روحیه بدهند. می توانند خستگی آنها را از تنشان بیرون کنند. به آنها تبسم کنند و به آنها دلخوشی دهند. اگر چنانچه خانم ها هم کاری بیرون از خانه دارند، باز مرد به آنها کمک کند و او را تقویت نماید.2

زندگی زن و شوهر باید بر پایه سازگاری و گذشت باشد. در چنین فضایی اگر یکی اشتباهی کرد، از کردار خود شرمگین می شود. این گونه است که نه بر تکرار اشتباه خود اصرار می کنند و نه در توجیه و دفاع از آن می کوشند. در این میان، شایسته است طرف مقابل نیز قضیه را تمام شده بداند. نگه داشتن همسر در حالت شرم، گوشزد کردن اشتباه او و امتیاز گرفتن از او در چنین حالتی، ممکن است پرده حیا را از میان بردارد و فرد احساس کند که از اخلاق وی سوء استفاده شده است. ادامه یافتن این وضع ممکن است به سرد شدن روابط زن و شوهر1 یا حتی طلاق؛ ناپسندترین حلال بینجامد. پیامبراکرم صلی الله علیه و اله در هشداری می فرماید: «خداوند چیزی را که نزد او منفورتر از طلاق باشد، حلال نکرده است».2
چه زیباست اگر کسی که اشتباه کرده است، اظهار پشیمانی نکرد، طرف مقابل از این اشتباه بگذرد و با صبر و حوصله در رفع آن بکوشد و اگر رفع نشد، تحمل کند. به جاست توصیه امام سجاد علیه السلام در برخورد با بدی های دوستان و همسایگان را یادآور شویم و بدیهی است این امر درباره زن و شوهر سزاوارتر است: «وَاجْعَلْنی اللَّهُمَّ أَجِزنِی بِالإِحْسانِ مُسیئَهُمْ؛ بار خدایا مرا به گونه ای قرار ده که بدی های آنها را با نیکی جواب دهم».3

یکی دیگر از ویژگی هایی که همسران باید رعایت کنند، نیکو سخن گفتن و دوری کردن از صحبت های آزاردهنده و ناراحت کننده است. امام سجاد علیه السلام بر رعایت این امر در خانواده تأکید می کند:
اَلْقَوْل ُ الْحَسَنُ یثْرِی الْمالَ وَ ینْمِی الرِّزْقَ و ینْسِی فی الْأَجَلِِ وَ یحَبِّبُ إِلَی الْأَهْل وَ یدْخِلُ الْجَنَةَ. 1
سخن نیکو مال را فراوان می کند و روزی را زیاد می کند و در مرگ تأخیر می اندازد و انسان را نزد همسرش محبوب می سازد و آدمی را به بهشت وارد می کند.
بر اساس این حدیث ، سخن نیکو هم انسان را نزد خانواده محبوب می سازد و هم موجب خوشبختی فرد می شود.

امام سجاد علیه السلام در این زمینه می فرماید:
فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللهَ جَعَلَهَا سَکَناً وَ مُسْتَراحاً. 1
و اما حق همسرت آن است که بدانی خداوند متعال با آفرینش او، وسیله آرامش و آسایش تو را فراهم کرده است .
محیط کار و تلاش خارجی برای مسائل اقتصادی ، کسب درآمد، تحصیل و تدریس علم و هر کاری، با شرایط خود اداره می شود، ولی مدیریت خانه با دیگر مجموعه ها متفاوت است . مدیر خانواده باید بداند که خانه ، محل آرامش ، انس ، محبت ، صفا و صمیمیت است و آن کسی که موجبات رفاه و آرامش را فراهم می آورد، همسر است .2
آیه زیر لزوم آرامش در محیط زندگی را گوشزد می کند:
وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکُمْ مَوَدّةً وَ رَحْمَةً. (روم: 21)
و از نشانه های [قدرت و ربوبیت ] او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان آرامش یابید و در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد.
بر زن لازم است که محیط خانه را کانون آرامش مرد سازد و بر مرد نیز لازم است چنین محیطی را برای همسر خویش فراهم آورد. بنا بر آیه بالا، ماندگاری این آرامش به ابزاری نیاز دارد؛ یعنی اگر می خواهید این آرامش تا پایان زندگی بماند، باید از ابزاری به نام الفت ، مودّت و رحمت استفاده کنید.3 امام سجاد علیه السلام آرامش خانواده را این گونه از خداوند می خواهد: «وَ لَا تُوحِشَ بِی اَهْلَ اُنْسِی ؛ و اسباب وحشت خانواده ام را فراهم مکن (به آنها آرامش عطا کن )». 4

وجود مهربانی میان همسران بسیار ضروری است و خداوند در قرآن کریم به همسران چنین سفارش می کند: «وَ جَعَل َ بَینَکُم ْ مَوَدَّة ً وَ رَحْمَةً؛ و در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد». (روم: 21)
امام سجاد علیه السلام در رسالة الحقوق در بیان حقوق همسر به این حق نیز اشاره می کند:
وَ أَمَّا حَقُ رَعِیتِکَ بِمِلْکِ النِّکَاحِ ... فَإِنَّ لَها حَق َّ الرَّحْمَةِ وَ الْمُؤانَسَةِ. 1
و اما حق همسرت آن است ... که وی حق مهربانی و انس و مودّت بر تو دارد.
حتی توصیه شده است که انسان محبت خود را به همسرش ابراز کند، چنان که پیامبر گرامی اسلام می فرماید:
قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْاََةِ: اِنّی اُحِبُّکِ لَایذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا اَبَدًا.2
این گفته مرد به زنش که «دوستت دارم» هرگز از قلبش بیرون نمی رود.
این آیه و حدیث ها، دیدگاه و فرهنگی ناب را در زندگی مشترک نشان می دهد؛ یعنی در باور و اندیشه زن و مرد باید زندگی بر اساس مهربانی و محبت شکل گیرد و اگر چنین شد، سخن گفتن درباره بسیاری از حقوق لازم نیست.
«وقتی اساس زندگی بر مبنای دوستی و صمیمیت برقرار شد، نیازی نیست که مرد را به امری ملزم نماییم و یا زن را به کاری وادار کنیم . همین صفا، محبت و صمیمیت ، هر دو را به انجام وظایف خود آشنا می کند».3

امام سجاد علیه السلام در حدیثی ، یکی از لوازم چهارگانه کامل شدن اسلام را «حُسن خلق» با همسر می داند:
أَرْبَعٌ مَنْ کُن َّ فِیهِ کَمُلَ اِسْلَامُهُ ، وَ مُحِّصَتْ ذُنُوبُهُ ، وَ لَقِی رَبَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) وَ هُوَ عَنْهُ راضٍ ، مَنْ وَفی لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا یجْعَلُ عَلی نَفْسِهِ لِلنّاسِ ، وَ صَدَقَ لِسانُهُ مَعَ النّاسِ ، وَ اسْتَحْیا مِنْ کلِّ قَبِیحٍ عِنْدَ اللهِ وَ عِنْدَ النَّاسِ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ أَهْلِهِ.1
چهار صفت است که اگر در کسی باشد، اسلامش کامل می شود و گناهانش از بین می رود و در حالی خداوند را ملاقات می کند که از او راضی است : به عهد الهی در مواردی که بر او در ارتباط با مردم لازم است، وفا کند؛ زبانش با مردم صادقانه باشد؛ از هر امر زشتی که نزد خداوند و مردم زشت است ، حیا پیشه کند و با همسر و خانواده اش حسن خلق داشته باشد.
در تعریف حسن خلق آمده است:
حسن خلق ملکه ای است که برای صاحب آن ، انجام زیبایی و دوری از زشتی را آسان می کند و این ، در ارتباط با مردم به نیکی و صدق و موّدت و لطف و حسن مصاحبت و معاشرت و مواسات و رفق و حلم و صبر و محبت به دست می آید.2
با این تعبیر، برخی صفات نیکو از لوازم پدید آمدن حسن خلق است و بر انسان لازم است در رفتار با همسر خود محبت، مودّت و صدق را مراعات کند. اکنون به برخی بایسته های اخلاقی زن و شوهر در این زمینه اشاره می کنیم.

از امام سجاد علیه السلام سخنان حکیمانه و پندهای انسان ساز و نیز نیایش های عارفانه بسیاری به یادگار مانده است که بخشی از آن در کتاب ارزشمند صحیفه سجادیه آمده که به زبور آل محمد علیهم السلام مشهور است. آنچه در ادامه می آید، گزیده ای از سخنان آن حضرت در منابع اهل سنت است.
امر به معروف و نهی از منکر ترک کننده امر به معروف و نهی از منکر، مانند کسی است که قرآن را پشت سر انداخته و عامل به آن نیست؛ مگر کسی که از اموری بپرهیزد و تقیه پیشه کند. گفته شد: تقیه چگونه است؟ فرمود: [شخص] از ستمکار سرکش بترسد که از حد گذراند و سرکشی کند.1
توبه به یقین، خدای تعالی، مؤمنِ گنه کارِ توبه کننده را دوست دارد.2
شگفتی از منکر خدا و قیامت درشگفتیم از کسی که در خدای عزوجل شک می کند؛ با اینکه آفرینش و نشانه های او را می بیند. همچنین درشگفتم از کسی که منکر حیات اخروی است؛ با اینکه حیات دنیا را می بیند (که چگونه همه چیز پس از مردن، در فصل بهار رویش دوباره می یابد. نیز در شگفتم از کسی که برای دنیای فناپذیر تلاش می کند، ولی برای سرای ابدی کاری نمی کند.3

یکی از آثار تخلف ناپذیری که در پرتو بندگی حق تعالی نصیب بندگان مخلص می شود، تقرب به خداوند و برخورداری از مقام ولایت تکوینی است. در سایه چنین ولایتی، دارنده آن به اذن الهی از کرامت ها و معجزه هایی بهره مند می شود. این حقیقت، در حدیثی که در منابع معتبر شیعه و اهل سنت از قول رسول خدا صلی الله علیه و آلهنقل شده، به عنوان حدیث قدسی آمده است. رسول خدا صلی الله علیه و آلهمی فرماید: خداوند متعال فرموده است: هر که با ولیّ من دشمنی در پیش گیرد، با او اعلام جنگ می کنم و بنده ام به چیزی همانند انجام واجبات به من تقرب نجوید و او همواره با انجام مستحبات (افزون بر واجبات)، چنان به من تقرب می یابد که او را دوست خواهم داشت. وقتی او را دوست داشتم، در این هنگام، من گوش او می گردم که با آن می شنود؛ چشم او می گردم که با آن می بیند و دست او می شوم که با آن امور را در دست می گیرد و پای او می شوم که با آن به سوی مقصد راه می رود. (یعنی همه رفتار او الهی می گردد. در این صورت،) اگر از من چیزی بخواهد، بی گمان به او عطا خواهم کرد و اگر پناه جوید، پناهش خواهم داد.1 امام علی بن الحسین علیه السلام نیز یکی از مصداق های همین بندگان خاص الهی بود که هدف زندگی اش را در بندگی حق تعالی می جست.

ابوجعفر امام باقر علیه السلام می فرماید: وقتی لحظه فوت پدرم نزدیک شد، مرا به سینه اش چسبانید و فرمود: ای فرزندم! تو را به همان چیزی وصیت می کنم که پدرم در روز شهادت مرا به آن وصیت فرمود و به من گفت که پدرش علی علیه السلام به او چنین وصیتی کرده است. بر تو باد به جان نثاری (در راه حق)؛ زیرا برای پدرت، دادن شترهای سرخ موی (و گران بها) از ذلت نفس آسان تر است. (پدرت حاضر است مال بدهد، ولی ذلت نکشد). او همواره می فرمود کسی که قدر و ارزشش را بداند، در راحتی است.1

امام سجاد علیه السلام پس از سال ها تلاش برای اعتلای فرهنگ امت اسلامی سرانجام دعوت حق را لبیک گفت. درباره سال و علت درگذشت آن حضرت اختلاف است. ابن عساکر دمشقی شافعی می گوید: «برخی سال رحلتش را 92 ه . ق و برخی 94 و برخی دیگر 95ه . ق دانسته اند، ولی ابن سعد در طبقات خود از امام جعفر بن محمد علیه السلام و او از پدرش امام باقر علیه السلام نقل می کند که علی بن الحسین علیه السلامدر سال 94ه . ق درگذشته و در آغاز سال 95ه . ق در بقیع دفن شده است. ابن سعد پس از نقل کلام امام صادق علیه السلاممی گوید: اهل بیت او و اهل شهرش آگاه ترند به آنکه او در چه سالی درگذشته است. بنابراین، قول مشهور نیز همین (یعنی سال 94ه . ق) است».1 بنابر فرموده امام صادق علیه السلام که در تاریخ دمشق آمده است، آن حضرت 58 سال عمر کرده است.2 ابن حجر عسقلانی می نویسد: «مقتضای کلام جعفر بن محمد علیه السلامآن است که علی بن الحسین علیه السلام در سال 94 یا 95 ه . ق درگذشته باشد؛ چون به هنگام شهادت پدرش (در کربلا)، 23 سال داشته و پدرش (حسین علیه السلام) در روز عاشورای سال 61 کشته شده است.3 درباره روز وفات آن حضرت نیز اختلاف است، ولی نظر مشهور، روز دوازدهم یا هیجدهم یا بیست و پنجم از ماه محرم است».4 در زمینه علت مرگ آن حضرت نیز اختلاف نظر وجود دارد. قول مشهور نزد شیعه آن است که آن بزرگوار به وسیله سمی که عاملان ولید بن عبدالملک به آن حضرت خوراندند، به شهادت رسید. برخی از عالمان اهل سنت نیز این قول را ترجیح داده و در کتاب هایشان آورده اند.5