«وَ مُناصَحَةِ مُسْتَشِیرِهِمْ ؛ (بار خدایا! دوستان و همسایگانم را موفق بدار در) خیرخواهی برای مشورت خواهان ».1
اگر دوستان و همسایگان برای مشورت در کاری به انسان مراجعه کردند، لازم است انسان آنچه را می داند، به آنان بگوید تا بتوانند بهتر تصمیم بگیرند.

«وَ هِدایةِ مُسْتَرْشِدِهِمْ ؛ (بار خدایا! دوستان و همسایگانم را موفق بدار در) راهنمایی راه جویشان ».1
اگر برای دوست یا همسایه انسان یا فرزندان آنان در انتخاب راه درست مشکلی پیش بیاید، دوستان و همسایگان وظیفه دارند با دقت به یاری او بشتابند. همچنین اگر فردی با معارف اصیل دین که مورد نیاز دوستان اوست، آشنایی دارد، سزاوار است به دوستان خود بی منّت آموزش دهد، چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:
وَ الْواجِبُ عَلی أَعْلَمِهِما بِدِینِ اللهِ تَعالی ، أَنْ یزِیدَ صاحِبَهُ مِنْ فُنُون ِ الْفَرائِدِ الَّتِی أَلْزَمَهُ اللهُ بِها. 2
و هرکدام از ایشان که علم او در مسائل دینی بیشتر است، لازم است از دانش های مفیدی که خداوند به او کرامت فرموده است، از دیگری دریغ ندارد.

یکی از موارد مهمی که در اسلام درباره دوستان و همسایگان سفارش شده ، دعاکردن برای یکدیگر است. برای مثال، از خداوند دوری از گناه را برای دیگری بخواهند. امام سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد که نزدیکان و همسایگان از شر شیطان در امان باشند:
وَ اجْعَلْ آباءَنا وَ امَّهاتِنا وَ اوْلادَنا وَ اهالِینا وَ ذَوِی ارْحامِنا وَ قَراباتِنا وَ جِیرانَنا مِنَ الْمُؤمِنِینَ وَالْمُؤْمِناتِ مِنْهُ فِی حِرْزٍ حارِزٍ وَ حِصْنٍ حافِظٍ وَ کَهْفٍ مانِعٍ .1
(بار خدایا) پدران و مادران و فرزندان و قبیله ها و خویشان و نزدیکان و همسایگان ما را از مردان و زنان اهل ایمان از شر او در جای استوار و قلعه نگه دارنده و پناهگاه بازدارنده قرار بده .
در اسلام ، دوستی ، پیوند واقعی میان مؤمنان است و امری ظاهری نیست و به همین سبب ، دعا بخشی از حق برادر بر برادر است ، اگرچه این دعا پنهانی باشد.2

از دوستی و ارتباط با انسان های بدکردار و کسانی که از مسیر فرمان بری خداوند بیرون هستند، نهی شده است : «وَ أَلْبِسْ قَلْبِی الْوَحْشَةَ مِنْ شِرارِ خَلْقِکَ ؛ (بار خدایا) دلم را از افراد بد مخلوق خویش (گنه کاران ) برهان».1
«وَ لا مُجامِعَةَ مَنْ تَفَرَّقَ عَنْکَ ؛ و چنان مکن که با آنان که از تو بریده اند، بپیوندم».2
در برداشتی کلی ، تمام کسانی را که از مسیر فرمان خداوند بیرون هستند، می توان جزو افرادی دانست که از دوستی و هم صحبتی با آنها نهی شده است و چنین افرادی همان بندگان گنه کار هستند که به «شرار خلق» تعبیر شده اند.
در دعاها بعضی ویژگی های این افراد، برجسته تر بیان شده است که باید به آنها دقت شود:

یک ـ دشمنان پیامبر و اهل بیت علیهم السلام
(وَأَعِذْنِی وَذُرِّیتی ) مِنْ شَرِّ کُلِّ ّ مَنْ نَصَبَ لِرَسُولِکَ وَلِأَهْلِ بَیتِهِ حَرْباً مِنَ الْجِنِّ وَ الْاِنْسِ .3
(بارخدایا! من و فرزندانم را) از شر هر جن و انسی که برای پیامبرت و خاندانش جنگی (دشمنی ) برپا کرده و آشکار ساخته ... (پناه ده ).

دو ـ بدعت گذاران
(وَ أَکْمِلْ ذلِکَ لِی ) وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ .4
و مرا (ای خدا در این صفات متقین) با فروگذاشتن اهل بدعت... ( به کمال مطلوب برسان).

سه ـ گروه های منحرف
(وَ رَفْضِ ) مُسْتَعْمِلِ الرَّأْی الْمُخْتَرَعِ.5
و مرا (ای خدا در این صفات متقین) در طرد پیروان باورهای از خود درآورده کسان... به کمال مطلوب برسان.
بنا بر این حدیث، انسان باید با افرادی که انواع مدها، لباس ها و اندیشه های انحرافی نظیر بهاییت را تبلیغ می کنند، هرگز رابطه برقرار نسازد.

چهار ـ خوش گذران
(وَ أَعِذْنِی وَ ذُرِّیتِی ) مِنْ شَرِّ کُل ِّ مُتْرِفٍ حَفِیدٍ.6
(بار خدایا! من و فرزندانم را) از شر هر خوش گذران غرق در ناز و نعمت پناه ده .
«مترف» کسی است که در لذت ها و شهوت های دنیا غرق شده است ؛ کسی که خوش گذرانی می کند و نعمت زیاد او را مغرور ساخته است .7
دوستی با افرادی که غرق خوش گذرانی و نعمت های این جهانی هستند، به سبب غرورشان پسندیده نیست؛ زیرا بیم آن می رود که دوست را نیز به این وادی بکشانند.

پنج ـ زشت سیرتان
امام سجاد علیه السلام خطاب به یکی از فرزندانش فرمود:
یا بُنَی ََّ! انْظُرْ خَمْسَةً فَلاتُصاحِبْهُمْ وَ لا تُحادِثْهُمْ وَ لا تُرافِقْهُمْ فِی طَرِیقٍ ، فَقالَ یا أَبَةِ مَنْ هُمْ ؟ قالَ علیه السلام : اِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الکَذّابِ ، فَإِنَّهُ بِمَنْزِلَةِ السَّرابِ یقرِّبُ لَکَ الْبَعِیدَ وَ یبَعِّدُ لَکَ الْقَریبَ وَ اِیاکَ وَ مُصَاحَبَةَ الْفاسِقِ فَإِنَّهُ بایعَکَ بِأُکْلَةٍ أَوْ أَقَلَُ ّ مِنْ ذلِکَ وَ إِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْبَخِیلِ فَإنَََّهُ یخْذُلُکَ فِی مالِهِ أَحْوَجَ ما تَکُونُ إِلَیهِ . وَ إِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ یریدُ أَنْ ینْفَعَکَ فَیضُرُّکَ وَ إِیاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْقاطِعِ لِرَحِمِهِ فَإِنِّی وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِی کِتاب ِ اللهِ.8
ای فرزندم ! مواظب پنج گروه باش و با آنان هم نشینی و گفت وگو و دوستی در راهی (و در جهت اهدافت ) مکن! فرزندش گفت : پدرم اینان چه کسانی هستند؟ امام فرمود: برحذر باش از هم نشینی با فردی که بسیار دروغ می گوید؛ زیرا او به منزله سرابی است که راه دور را برای تو نزدیک نشان می دهد و راه نزدیک را برای تو دور جلوه می دهد و از هم نشینی فرد فاسق دوری کن ؛ زیرا بر سر یک لقمه و یا کمتر از آن بر سر تو معامله می کند و از هم نشینی با بخیل و خسیس بپرهیز؛ زیرا او در نهایت حاجت تو به وی، تو را واگذارد. از هم نشینی فرد احمق بپرهیز؛ زیرا او می خواهد به تو سود رساند، ولی ضرر می زند. از هم نشینی با قاطع رحم بپرهیز؛ زیرا در کتاب خداوند (قرآن ) او ملعون معرفی شده است .

«(وَ وَفِّقّْهُمْ )... سَدِّ خَلََّتِهِمْ ؛ (آنان را توفیق ده ) در جلوگیری از فقر و نیازمندی ناتوانانشان «.1
همسایگان و دوستان ممکن است به هم نیاز داشته باشند، به ویژه وقتی فقیر یا ناتوان هستند. «سد» یعنی «جبران و برطرف کردن چیزی از ریشه».2
انسان در برابر همه نیازمندان جامعه وظیفه دارد، ولی در قبال دوستان و همسایگان، وظیفه اش بیشتر است و باید در جهت رفع فقر آنان بیشتر بکوشد و آبرومندانه برای آنها گام بردارد. به راستی، اگر همه با توجه به این آموزه ها به همسایگان و دوستان فقیر خود کمک می کردند، فقر در جامعه برطرف می شد.
لزوم رسیدگی به حال همسایگان فقیر در روایات دیگر امامان نیز سفارش شده است . امام باقر علیه السلام به نقل از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود:
«ما آمَنَ بِی مَنْ باتَ شَبْعَان َ وَ جارُهُ جائِعٌ؛ کسی که شب سیر بخوابد درحالی که همسایه اش گرسنه است، به من ایمان نیاورده است.»3 و نیز فرمود: «وَ مامِنْ أَهْلِ قَرْیةٍ یبِیت ُ فِیهِمْ جائِعٌ ینْظُرُاللهُ إِلَیهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ؛ خداوند به هیچ یک از اهالی قریه ای که در آن فردی گرسنه بخوابد، در روز قیامت نظر نمی کند».4
نگاه سخاوتمندانه و بخشش را نباید از دوستان و همسایگان دریغ کرد، چنان که امام سجاد علیه السلام می فرماید:
وَالْعَوْدِ عَلَیهِمْ بِالْجِدَةِ وَ الْإِفْضالِ. 5
(بار خدایا! دوستان و همسایگانم را) به دریغ نورزیدن از تقدیم پیشکش و بخشش فراوان (موفّق بدار).

درباره اینکه چه کسی شایستگی دوستی را دارد و با چه کسانی نباید دوستی کرد، می توان با معیاری کلی از صحیفه سجّادیه پاسخ داد. امام سجاد علیه السلام می فرماید:
وَهَبْ لِی الْأُنْسَ بِکَ وَ بِأَوْلیائِکَ وَ أَهْلِ طاعَتِکَ . 1
و دوستی و خوگرفتن به خود و دوستانت و کسانی را که از فرمان هایی اطاعت می کنند، به من ببخش .
در این دعا، با سفارش به دوستی با اولیای الهی و آنان که از دستورهای الهی پیروی می کنند، این دوستی، هم ردیف با دوستی خداوند خوانده شده است . پس انسان باید به دنبال دوستی با کسانی باشد که با انجام واجبات الهی و ترک کارهایی که خدا نهی کرده است، او را اطاعت می کنند.
امام سجاد علیه السلام در دعاها و احادیث دیگری نیز همین مضمون را بیان می کند: «أَسْئَلُکَ حُبَّکَ وَ حُب ََّ مَنْ یحِبُّکَ ؛ خدایا! از تو محبّت به خودت و محبّت به کسانی که تو را دوست دارند، مسئلت می کنم. »2 به یقین، کسی خدا را دوست دارد که در فرمان برداری او کوشا است.
نقل است نافع بن جبیر از امام سجاد علیه السلام پرسید: چرا با اقوام و انسان هایی از طبقه پایین جامعه هم نشینی می کنید ؟ امام سجاد علیه السلام در پاسخ می فرماید: «إنِِّی اُجالِسُ مَنْ أَنْتَفِعُ بِمُجالَسَتِهِ فِی دِینِی؛ من با کسانی هم نشینی می کنم که از هم نشینی با آنان به دینم سودی برسد.»3 و کسی در دین به انسان سود می رساند که اهل عمل و طاعت باشد و صحبت و هم نشینی با او معارف دینی انسان را رشد دهد.
در حدیثی دیگر، امام سجاد علیه السلام ، دوست رستگار و شایسته را از خوشبختی های انسان برمی شمرد:
مِنْ سَعادَةِ الْمَرْءِ أَنْ... یکُونَ خُلَطآؤُهُ صالِحِین َ... . 4
از جمله موارد خوشبختی انسان آن است که دوستانی صالح و شایسته داشته باشد.

امام سجاد علیه السلام می فرماید:
(وَ وفِّقْهُمْ ) اَلْأَخْذَ بِمَحاسِنِ أَدَبِکَ فِی اِرْفاقِ ضَعِیفِهِم .1
بار خدایا! دوستان و همسایگان مرا یاری ده که رهنمودهای نیکوی تو را فراگیرند در یاری و نرم خویی با ناتوانانشان.
اگرچه امام سجاد علیه السلام بر لزوم یاری به افراد ضعیف در جامعه تأکید عمومی دارد، در مورد دوستان و همسایگان تعبیر لطیف تر «ارفاق» را بیان می کند. ارفاق یعنی «نرم خویی و لطافت کار... و ارفاق به معنی سود رساندن نیز می آید.»2 پس یاری به دوستان و همسایگان همراه با نرم خویی به آنان و تلاش در سود رساندن به ایشان در این فرازها تأکید می شود.

امام سجاد علیه السلام می فرماید: «وَ أَکافِی مَنْ قَطَعَنِی بِالصِّلَةِ؛ (بار خدایا! مرا توفیق ده...) با آن کس که رشته مودّت بریده است، بپیوندم.»1 امام این توصیه را درباره خویشاوندان نمی کند، ولی یکی از موارد برجسته آن ، خویشاوندان است. امام صادق علیه السلام به نقل از پیامبر فرمود: «لا تَقْطَعْ رَحِمَکَ وَ إِنْ قَطَعَکَ؛ با خویشاوندانت قطع رحم نکن ، اگرچه آنان با تو قطع رابطه کردند».2
پیامبر اسلام فرمود:
أَلا أَدُلُّکُمْ عَلی خَیرِ أَخْلاقِ أَهْلِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ : مَنْ عَفا عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ وَصَلَ مَنْ قَطَعَهُ وَ یعْطِی مَنْ حَرَمَهُ .3
آیا شما را به بهترین اخلاق اهل دنیا و آخرت خبر دهم : کسی که فردی را که به او ظلم کرده است، ببخشاید و با آن کس که با او قطع رابطه کرده، ارتباط برقرار سازد و به کسی که او را محروم کرده است، عطا و بخشش کند.
قطع رحم پی آمدهایی دارد که دو مورد آنها را بیان می کنیم :

الف) وبال در دنیا
امام علی علیه السلام فرمود:
ثَلاثُ خِصالٍ لایمُوتُ صاحِبُهُن َّ حَتّی یری وَ بالَهُن َّ: اَلْبَغْی وَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ وَ الْیمِینُ الْکاذِبَةُ .4
سه خصلت است که صاحب آن نمی میرد تا وبال و سنگینی آن را در این دنیا ببیند: ستم، قطع رحم و قسم دروغ .

ب) بی ایمانی
قطع رحم ، بی ایمانی را به دنبال دارد. در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است : «ما آمَنَ بِاللهِ مَنْ قَطَعَ رَحِمَهُ؛ کسی که قطع رحم کند، به خدا ایمان نیاورده است ».5
صله رحم مستحب است در صورتی که به مرز قطع رحم نرسد، و ملاک قطع رحم آن است که خویشاوندان از این قطع ارتباط ناراحت شوند.
س: فردی از مقام معظم رهبری پرسیده بود که برادرش مقید به مسائل شرعی نیست، از ماهواره استفاده می کند و این فرد نگران تربیت فرزندان خویش در این ارتباط است. آیا جایز است با او قطع رحم نمایم؟
ج: قطع رحم حرام است، ولی صله رحم منحصر در دیدوبازدید نیست، بلکه از راه های دیگر (مانند تلفن، نامه و امثال آن) نیز محقق می شود.6
براین اساس، باید دقت کرد که نیازی نیست انسان به دلیل برخی مسائل مانند پرداخت نکردن خمس، دیدوبازدید خود را قطع کند.
بنا بر استفتایی از مراجع تقلید:
س: رفت وآمد با خانواده ای که خمس پرداخت نمی کنند، چه حکمی دارد؟
ج: معاشرت با آنان اشکال ندارد و اگر یقین نداشته باشد به غذای آنها خمس تعلق گرفته، خوردن آن نیز جایز است و چنانچه احتمال تأثیر بدهد، آنان را ارشاد کند.7

واژه خوف1 در لغت به معنای ترس و واهمه آمده است.2 بر اساس همین تعریف لغوی و با توجه به اصطلاح دینی آن، در بینش توحیدی اسلام، خوف حالتی برآمده از شناخت خداست؛ به این لحاظ که خداوند قادر است نعمت های دنیوی را در آینده از ما سلب کند و از نعمت های اخروی محروممان سازد.3
حضرت امام سجاد علیه السلام در دعاهای فراوانی به این حقیقت اشاره کرده است که تمام نعمت های ما از آن خداست و اگر خدا آنها را نمی داد، ما آن نعمت ها را نداشتیم. از جمله شناخت های فطری انسان که در صحیفه سجادیه به آن اشاره شده، معرف این حقیقت است که خداوند می تواند همه نعمت هایی را که در این دنیا به ما داده است ـ مانند: عمر، سلامتی، دوستان، آشنایان، اولاد، اموال و... ـ از ما بازستاند. باید این موضوع را دریافت که خداوند می تواند انسان را به دوری از بهشت و نعمت هایش و از همه بدتر به دوری از خود و رحمتش دچار سازد.4
گفته شد که دین در تبیین متعلّق واقعی ترس و امید نقش دارد. در ادیان به ویژه اسلام، مسئله «ترس از خدا» از مهم ترین امتیازهای افراد باایمان است و مقام خائفین از مقام های شایسته و مقام پیشوایان و رهبران امت است.5 حضرت امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه بارها به این مسئله اشاره می فرماید و در بیشتر آنها، متعلّق خوف را خدا می داند.
یک ـ بیم از خدا: «مِنْکَ اَخافُ وَ بِکَ اَسْتَغِیثُ؛ از تو می ترسم و از تو فریادرسی می طلبم».6
«قَدْ تَری یا اِلهی فَیْضَ دَمْعِی مِنْ خِیفَتِک؛ ای خدای من! روان شدن اشکم را از ترست می بینی».7
دو ـ بیم از مقام خدا: «وَ اَخِفْنی مَقامَکَ وَ شَوِّقْنی لِقاءَکَ؛ و مرا از مقامت بترسان و برای دیدارت مشتاق ساز».8
سه ـ بیم از لقای خدا: «وَ اَشْرَفْتُ عَلی خَوْفِ لِقائِکَ؛ و بر ترس دیدار تو نزدیک گشته ام».9
چهار ـ بیم از عقاب: «اَلّلهُمَّ ارزُقْنا خَوْفَ عِقابِ الْوَعِید؛ بار خدایا! ترس از کیفر وعده داده شده را روزی ما گردان».10
در صحیفه سجادیه، دعاهای زیاد دیگری مانند: دعای هشتم (پناه بردن به خدا)، دعای دهم (التجا به خدای تعالی)، دعای دوازدهم (اقرار به گناه)، دعای شانزدهم (درخواست بخشش گناهان)، دعای بیست و هشتم (ترس از خدا)، دعای سی و یکم (توبه) وجود دارد که در همه آنها از بیم و امید به خدا برای اصلاح رفتارها یاد شده است.
بنابراین، خوف که یکی از ویژگی های انسان است، نقش مؤثری در اصلاح رفتارهای انسان دارد؛ زیرا اگر این ویژگی در انسان نبود و انسان از چیزی نمی ترسید، غفلت و غرور، انسان را به سرکشی وا می داشت و سبب هلاکت و نابودی انسان می شد. پس خوف به عنوان یکی از مبانی تربیتی صحیفه سجادیه معرفی شده است که موجب خضوع و خشوع در برابر خداوند متعال و گردن نهادن به دستورهای الهی می شود و در اصلاح رفتار انسان نقش مؤثری دارد.

حضرت سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد که فرزندانش و فرزندان تمام مسلمانان ، مطیع پدر و مادر باشند و سزاوار «عاق والدین» نباشند:
مُطِیعِین َ غَیرَ عاصِینَ وَ لا عاقِّینَ و لامُخالِفِینَ وَ لاخاطِئِینَ .1
و (در انجام دستور، مرا ) فرمان بر قرار ده ، نه گناهکار و نه بدکننده و مخالفت کننده و خطاکار.
امام در دعا برای پدر و مادر از خداوند می خواهد که مبادا عاق والدین شود :
... وَ لا تَجْعَلْنِی فِی أهْلِ الْعُقُوقِ لِلْآباءِ وَ الْأُمَّهاتِ یوْمَ تُجْزی کُل ُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ وَ هُمْ لایظْلَمُونَ .2
... و مرا روزی که هر نفسی به آنچه کرده است، جزا داده می شود، درحالی که به آنها ستم نمی شود، در جرگه کسانی قرار مده که با پدران و مادران بدرفتاری کرده و آنها را آزرده اند.
عاق والدین چیست و حد و مرز آن کجاست ؟ عقوق، از نظر لغوی به معنای شکافتن و بریدن است و عقوق والدین به معنای نافرمانی از پدر و مادر، بی احترامی به آنان، کوچک شمردن و قطع ارتباط با آنها و هر کاری است که موجب آزار آنان شود.
عاق والدین کسی است که با برخوردهای ناشایست زمینه نگرانی و نارضایتی آنان را فراهم سازد.3 در روایات ، درباره عاق والدین حدیث هایی آمده است که مرز، مصداق و نتیجه آن را بیان می کند.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
أَدْنَی الْعُقُوقِ «أُفٍّ » وَ لَوْ عَلِمَ اللهُ (عَزَّوَجَل َّ) شَیئاً اَهْوَنَ مِنْهُ لَنَهی عَنْهُ . 4
پایین ترین مرتبه عقوق «اف » است و اگر خداوند در علمش چیزی پایین تر و پست تر از این بود، از آن نهی می کرد.
ایشان در مورد مصداق های عقوق می فرماید:
مِنَ الْعُقُوقِ أَنْ ینْظُرَ الرَّجُلُ إِلی وَالِدَیهِ فَیحِدَّ النَّظَرَ إِلَیهِما. 5
از موارد عقوق و نافرمانی والدین ، آن است که انسان به آنان خیره نگاه کند.
معیار کلی در تحقق عقوق والدین آن است که پدر و مادر آزار بینند و این ممکن است به شیوه های مختلف صورت بگیرد. البته همان گونه که پیش از این گفتیم، در انجام واجبات و ترک محرمات، دستور خداوند مقدّم بر دستور والدین است و این موارد استثنا شده اند.
عاق والدین پی آمدهای دنیوی و اخروی فراوانی دارد که به یک نمونه بسنده می کنیم. امام هادی علیه السلام می فرماید: «اَلْعُقُوقُ یعَقِّبُ الْقِلَّةَ وَ یؤَدِّی اِلَی الذِّلَّةِ ؛ نافرمانی والدین ، تنگ دستی در پی دارد و به ذلت می کشاند».6
بجاست دلیل حرام بودن نافرمانی پدر و مادر را با استفاده از حدیثی از امام رضا علیه السلام بیان و روشن کنیم که این گناه چه آثار ویرانگری بر فرد، خانواده و اجتماع می گذارد:
خداوند عقوق والدین را حرام فرمود؛ زیرا فرزندان را از احترام به فرمان خدا و احترام به پدر و مادر بازمی دارد؛ کفران نعمت انجام می گیرد؛ (پدر و مادر از نعمت های بزرگ الهی اند.) سپاس گزاری از میان می رود؛ موجب کمی و نابودی نسل بشر می شود؛ احترام و حق بینی نسبت به ایشان کاستی می یابد؛ قطع رحم می شود (و خانواده ها از هم می پاشند)؛ پدر و مادرها از فرزنددار شدن دل سرد می شوند و بی میلی آنان نسبت به تربیت فرزند را در پی دارد.7